Fréttablaðið - 22.12.2004, Blaðsíða 49

verð umræða um áfallahjálp. Lögreglu-
embættið fannst að þeir yrðu að fá að-
gang að manni sem hefði menntun á
þessu sviði innan sinna raða og komu
að máli við mig.“
Til þess að koma í veg fyrir mis-
skilning þegar slys verða, þá vilji að-
standendur fá eins nákvæmar upplýs-
ingar um hvað hafi gerst og segir Kjart-
an allar vinnulagsreglurnar vera mjög
skýrar þegar tilkynna eigi ættingjum
um andlát af slysförum. „Lögreglan
veitir aðstandendum tækifæri til þess
að biðja um prest og er þá oft beðið um
sóknarprestinn eða einhvern sem fjöl-
skyldan þekkir. Lögreglan kynnir síðan
aðstandendum allar kringumstæður, en
presturinn fæst við áfallið. Áfallahjálp-
in fellst þá í því að hlúa að syrgjendum
andlega.“
Kjartan segir það ekki vera auðvelt
að koma inn í sorgarhús. „Aðstandend-
ur eru oft dofnir eftir þessar fréttir og
það er ekki margt sem hægt er að segja.
Það er oft heldur ekki ætlast til þess,
heldur er það nærveran sem skiptir
mestu máli og þær leiðbeiningar sem
við veitum syrgjendum um næstu
skref.“ Hann segir að í langflestum til-
vikum sé einnig haft samband við nána
ættingja eða vini til þess að dvelja hjá
syrgjendum.
Áfallahjálpin er líkt og sálgæsla,
hvorki kristin né trúboð, heldur fæst
hún fyrst og fremst við sammannlega
tilfinningu. „Sorgin er ein hreinasta til-
finningin sem til er, vegna þess að hún
afhjúpar alla sýndarmennsku. Oft sér
maður margt fallegt í sorginni, eins og
til dæmis þá samstöðu sem myndast í
fjölskyldunni.“
Alvarleg slys eða erfiðar aðstæður
geta ekki síður lagst þungt á þá lögreglu-
menn sem koma að þeim, og þá sérstak-
lega ef börn eiga í hlut. „Lögreglumenn
upplifa oft hrikalega hluti í sínu starfi og
því er nauðsynlegt fyrir þá eins og aðrar
manneskjur að geta tjáð sig um sína líð-
an. Þeir séu eins og bráðavakt, sem
mætir á vaktina sína án þess að vita í
raun hvað hún beri í skauti sér.“
Kjartan segir að ef vakt lendi í erfið-
um aðstæðum eða slysum, sé óskað eftir
nærveru hans með þeirri vakt. Það sé
mikilvægt að sú reynsla sem þeir hafi
orðið fyrir fari rétta leið inn í reynslu-
bankann. „Í langflestum tilvikum jafna
þeir sig, en til þess að koma í veg fyrir
andlega vanlíðan þá er mjög mikilvægt
fyrir lögreglumenn að geta talað um það
hvernig þeim líður eða hvað þeir hafa
séð.“
Kjartan segir lögreglumenn oft finna
fyrir vanmáttarkennd sinni í húsi sorg-
arinnar. „En í vanmættinum gera þeir
oft gagn, með því að vera þarna og finna
til með syrgjendum. Að ekki gera held-
ur bara vera er oft besti stuðningurinn.“
Eiga sér framtíð
Lífið getur tekið á sig lykkjur og króka,
enginn veit sína ævi fyrr en öll er. Þeg-
ar örlögin grípa í taumana og aðstæð-
urnar renna úr greipum manna geta af-
leiðingarnar oft verið hrikalegar. Eng-
inn óskar neinum að hann lendi í fang-
elsi, en oft haga örlögin því þannig að
enginn fær neitt við ráðið því mann-
eskjan þekkir ekki sjálfa sig til hlítar.
Á Íslandi eru fimm fangelsi, auk
réttargeðdeildarinnar á Sogni og
áfangaheimilisins Vernd, sem er fyrir
fanga sem eru að ljúka afplánun. Séra
Hreinn S. Hákonarson fangaprestur
segir það skipta miklu máli hversu lengi
menn sitji inni. „Það er svolítið öðruvísi
að horfa fram á fimm mánaðar afplán-
un eða fimmtán ára.“ Hann segir að
vegna þess að á Íslandi tíðkist ekki lífs-
tíðardómar verði menn að horfa fram á
veginn.“ Það er alltaf einhver framtíð
að lokinni fangavist. Mitt hlutverk er
að vera í góðu sambandi við fangana,
fara inn í klefann og ræða við þá sem
vilja, um það sem býr þeim í brjósti.“
Í starfi sínu fæst séra Hreinn við
sammannlega tilfinningu. „Langflestir
fangar finna fyrir því sem við köllum
sektarkennd, þeir vita að þeir hafa gert
eitthvað sem ekki var löglegt og það er
þess vegna sem þeir eru í fangelsi.“
Hann segir sektarkenndina vissulega
vera missterka og fari þá eftir eðli af-
brotsins. „Ef við tökum sem dæmi
mann sem hefur orðið öðrum manni að
bana þá er ekki víst að hann átti sig
fyrstu dagana hvað hann hefur gert. Í
augum flestra er þetta einhvers konar
martröð sem þeir hafa gengið í gegnum
og trúa því ekki að það hafi gerst. Eftir
nokkra daga uppgötva þeir hvað þeir
hafa gert og fást við það af nokkurri
skynsemi. Hefst þá einhvers konar
innra samtal með þeim um glæpinn,
hvernig þeir geti lifað með honum og
hvernig þeir geti náð innri frið í sál-
inni.“
Hreinn segir gæsluvarðhald vera
mjög erfiða reynslu sem reyni mikið á
andlegt þol brotamannsins. Það sé fyrst
og fremst einveran og það, að skorið sé
á öll tengsl sem byggð eru á jafnréttis-
grundvelli. „Ofan á þetta bætist svo
sektarkenndin yfir að hafa framið al-
varlegan glæp. Sumir upplifa sig eina í
baráttunni og eina gegn heiminum.
Þessi tími getur verið mörgum hættu-
legur og allskonar ranghugmyndir um
stöðu þeirra koma fram sem og sjálfs-
vígshugsanir.“ Hreinn segir að einstak-
lingur í einangrun ýti sjálfum sér oft til
hliðar, og kveljist yfir því sem hann hafi
lagt á fjölskyldu sína. „Fjölskyldu-
tengslin eru mikil haldreipi fyrir þann
sem situr í gæsluvarðhaldi. Það getur
verið mikill styrkur fyrir einstakling í
gæsluvarðhaldi, ef hann veit að hann er
enn hluti af sinni fjölskyldu og að hún
standi við bakið á honum, þrátt fyrir
glæpinn.“
Þegar komið er inn í fangelsi hefur
hin frjálsa ráðstöfun tímans verið tekin
af einstaklingnum. „Lífið gengur sinn
vanagang innan veggja fangelsisins, og
menn reyna að láta tímann líða. Mann-
eskjan er félagsvera og samfélag fanga
er auðvitað ein tegund samfélags, þar
sem allir innan hópsins eiga það sam-
merkt að vera undir dómi samfélagsins
sem er fyrir utan. En menn upplifa
fangelsisvistina mest þegar hurðunum
er lokað klukkan tíu á kvöldin. Þá tek-
ur við einveran og áleitnar spurningar
vakna og menn þurfa að glíma við sjálf-
an sig. Fanginn getur þá ásakað sjálfan
sig fyrir líferni sitt og dæmt sig en fyrst
og fremst reynir hann að leita orsaka
fyrir því að lífið fór á þennan veg.“
Hreinn segir á sínum ferli ekki hafa
hitt neinn sem standi á sama um gjörð-
ir sínar, og eigi það sérstaklega við um
þá sem hafa framið alvarlega glæpi.
„Flestir fangar sem fremja alvarlegan
glæp biðjast fyrirgefningar á gjörðum
sínum og biðja fyrir fyrirgefningu að-
standenda. Þeir vita af tilfinningum að-
standenda og þeir vilja oft biðja að-
standendur afsökunar.“
Börn og sorg
Áður fyrr þótti eðlilegt að hlífa börn-
unum við sorginni. Var það gert í
þeirri góðu trú um að rétt væri að
vernda þau og hlífa þeim við henni.
En þrátt fyrir að börn séu óharðnaðar
sálir hafa þau gert sér hugmyndir um
lífið og tilveruna. Þær hugmyndir geta
verið brothættar og því þarf að með-
höndla barn í sorg af sérstakri nær-
gætni og hlýju. Sorgin fylgir þeim alla
ævi og þau þurfa því að takast á við
hana á hverju þroskaskeiði.
„Það er grundvallaratriði að taka
barn alvarlega og bera virðingu fyrir
því sem barni og tilfinningum þess.
Undir engum kringumstæðum má
gera lítið úr sorg og viðbrögðum
barnsins. Hlýja og nánd skiptir það
meira máli en nokkuð annað þegar
það fæst við sorgina,“ segir séra Sig-
urður Pálsson prestur í Hallgríms-
kirkju, sem skrifaði bókin Börn og
sorg nýverið. „Ef annað foreldrið hef-
ur fallið frá, þá er hitt foreldrið oft
lamað af sorg. Þeir sem standa barninu
næst þurfa þá að vera því athvarf. Besti
stuðningurinn sem barn getur fengið
er nefnilega kominn frá þeim sem þau
þekkja mjög vel og treysta.“
Þó að sorgarferli barns og fullorð-
ins sé ekki svo ólíkt þá segir Sigurður
það mikilvægt að geta lesið í viðbrögð
barnanna. „Börnunum finnst oft þegar
þau missa einhvern nákominn að fót-
unum sé kippt undan tilveru sinni.
Þau geta orðið kvíðin og sá kvíði
hleypur niðri í magann. Skyndilegur
magaverkur þýðir þá að barninu liggur
eitthvað á hjarta. Þau geta orðið
skyndilega reið, og þurfa þá að losa um
þá reiði án þess að umhverfi þeirra fari
í keng. Þau gætu einnig viljað sofa
með kveikt ljós, án þess að hafa
nokkurn tímann gert það eða að fá að
sofa upp í, þrátt fyrir að vera löngu
hætt því.“ Sigurður segir bráðnauð-
synlegt að láta þessi atriði eftir þeim,
svo þau upplifi öryggi en ekki að allt sé
hrunið. „Það þarf engan sérfræðing til
þess að styðja við barn í sorg. Menn
þurfa í raun að hafa fernt í huga, hlýtt
hjarta, opin faðm, stór eyru og lítinn
munn.“
Gamli hugsunarhátturinn að bera
sorg sína í hljóði segir Sigurður vera
mjög skaðlegan. „Þó maður eigi ekki
að tala um sorgina við hvern sem er, þá
er mjög mikilvægt að geta deilt henni
með einhverjum. Oft eru fullorðnir
hræddir við að sýna sínar tilfinningar í
nærveru barns og berjast oft við grát-
inn en ég segi oft, tárin eru perlur og
kveðjugjöf handa þeim sem er verið að
kveðja, til minningar um sameiginleg-
an tíma.“
Ungum börnum finnst erfitt að
kljást við dauðann og skilja oft ekki
endanleika hans. „Það verður að fara
varlega í alla orðanotkun í kringum
dauðann og börnin. Það að segja að
Guð hafi tekið annað foreldrið getur
skapað mjög neikvæða afstöðu gagn-
vart Guði, vegna þess að þau hugsa:
hver er hann þessi Guð sem sýnir þá
frekju að taka foreldrið mitt. Þá væri
nærtækara að segja það hvíla í faðmi
hans. Annað sem okkur hættir oft til
þess að segja er að einhver sé farinn við
börnin. Börn geta þá lagt þann skiln-
ing að hann muni koma aftur. Við
verðum alltaf að gefa börnum mjög
skýr svör við þeim spurningum sem
liggja í augum uppi en líka viðurkenna
þegar við höfum ekki nein svör.“
Sigurður segir það mjög mikilvægt
að varðveita allar minningar um hinn
látna, sama hversu ungt barnið sé.
„Það að skapa barninu einhverja
minningu, í gegnum myndir eða á
annan hátt, getur verið barninu dýr-
mætur fjársjóður þegar til lengri tíma
er litið.“
F217MIÐVIKUDAGUR 22. desember 2004
Séra Hreinn S. Hákonarson
Menn upplifa fangavistina mest þegar hurðunum er lokað klukkan tíu á kvöldin.
Séra Sigfinnur Þorleifsson
Við tökum afstöðu með lífinu.
Elfa Dögg Leifsdóttir
Hátíðir eins og jólin magna oft upp erfiðar tilfinningar.
Séra Kjartan Sigurbjörnsson
Áfallahjálp felst í að hlúa að andlegu hliðinni.