Fréttablaðið - 28.08.2008, Blaðsíða 30

28. ágúst 2008 FIMMTUDAGUR
UMRÆÐAN
Jón Baldvin Hannibalsson
skrifar um þróunarhjálp
Á bökkum Karlsárinnar í Boston stendur lítt áberandi
minnismerki um fiskimanninn
sem skyggnir hönd fyrir augu og
horfir til hafs. Á stöplinum stend-
ur skrifað eitthvað á þessa leið:
Gefirðu manni einn fisk, getur
hann satt hungur sitt þann dag-
inn; en kennirðu honum að fiska,
þá hefur hann lært að sjá sér og
sínum farborða til frambúðar.
Þetta er það sem þróunarað-
stoð á að snúast um: Að hjálpa
fólki til að hjálpa sér sjálft. Nú til
dags er þetta kallað sjálfbær
þróun. Leiðtogar ríku þjóðanna,
sem eru fulltrúar u.þ.b. sjötta
parts jarðarbúa, hafa ítrekað
heitið því við drengskap sinn að
veita 0,7% af þjóðarframleiðslu
sinna ríku þjóða til þróunarað-
stoðar við hinar fátæku. Þeir hafa
svikið þessi loforð, allir með tölu
– nema ríkisstjórnir jafnaðar-
manna í Svíþjóð, Noregi, Dan-
mörku og Hollandi.
Aðrir hafa látið sitja við orðin
tóm. Við, Íslendingar, sem vorum
um aldir meðal fátækustu þjóða
heims, erum nú í hópi hinna rík-
ustu. Engu síður erum við langt
frá því að standa við gefin loforð
um aðstoð við fátæka. Seinasta
ríkisstjórn og sú sem sem nú
situr starfa hins vegar sam-
kvæmt áætlun um að hækka hlut-
fallið smám saman á næstu árum,
þangað til staðið verði við gefin
loforð.
Það eru engan veginn allir á
einu máli um ágæti þróunarað-
stoðar. Sumir – einkum hreintrú-
armenn af frjálshyggjukyni –
ganga svo langt að segja að
þróunaraðstoð sé ekki einasta
gagnslaus, heldur beinlínis skað-
leg. Það er satt að segja auðvelt
að nefna dæmi um að þeir hafi á
stundum nokkuð til síns máls.
Þjófar í þjóðhöfðingjastétt
Þótt Bandaríkjamenn hafi á eftir-
stríðsárunum verið ríkasta þjóð í
heimi, hafa þeir venjulega vermt
neðsta sætið á listanum yfir
þróunaraðstoð ríku þjóðanna.
Á kaldastríðstímanum notuðu
bæði Bandaríkjamenn og Rússar
þróunaraðstoð til að kaupa sér
völd og áhrif í þriðja heiminum
og þar með innan stofnana Sam-
einuðu þjóðanna. Fyrir utan fjár-
hagsaðstoð til að halda spilltum
valdhöfum við völd, var hjálpin
aðallega í því fólgin að gefa harð-
stjórum hergögn til að hjálpa
þeim við að kúga sínar eigin
þjóðir.
Dæmi um „þróunarhjálp“ af
þessu tagi eru legio. Meðal skjól-
stæðinga Bandaríkjamanna á
þessum tíma má nefna helstu
þjófa og bófa samtímans, þ.á m.
Marcoshjónin á Filippseyjum
(sem stálu jafnaðarlega um 18%
af tekjum ríkissjóðs þar í landi);
Mobuto, Kongóbófa (sem stal um
þriðjungi af útflutningstekjum
landsins árum saman); og
Suharto, fjöldamorðingja í
Indónesíu, sem er talinn hafa
stolið hærri fjárhæðum en nokk-
ur annar þjófur í þjóðhöfðingja-
stétt á seinni árum. Það eru vand-
fundin rök til að réttlæta
þróunarhjálp af þessu tagi.
Annað sígilt dæmi um skaðlega
þróunarhjálp eða um efnahags-
aðstoð sem hefur þveröfug áhrif
á við yfirlýstan tilgang, er þegar
Bandaríkjamenn hafa „dumpað“
gríðarlegum umframbirgðum af
korni, maís, sojabaunum, o.s.frv.
á markaði þróunarlanda. Magnið
er iðulega svo mikið að það hefur
haft í för með sér verðfall á
afurðum bænda í þróunarlöndum
og komið fjölda þeirra á vonar-
völ. Þetta er með öðrum orðum
dæmi um niðurgreiðslur og
styrki í atkvæðakaupaskyni til
ríkra bænda á sléttum Ameríku,
sem er síðan
réttlætt að
nafninu til sem
þróunaraðstoð
við fátæka.
Á seinustu
áratugum hefur
helstu stofnun-
um heims-
kapítalismans,
Alþjóðabank-
anum og
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum, verið
stjórnað af fólki sem fylgt hefur í
blindni einfeldningslegum töfra-
formúlum frjálshyggjupostul-
anna í Washington D.C. Washing-
tonviskan hefur það verið kallað.
Samkvæmt formúlunni urðu
fátæk þróunarríki að einkavæða
allt sem nöfnum tjáði að nefna og
að opna lönd sín upp á gátt fyrir
innflutningi og erlendu fjár-
magni. Þetta var skilyrði fyrir
því að ríkisstjórnir þessara landa
fengju lán til framkvæmda.
Afleiðingarnar hafa reynst
skelfilegar. Innlend framleiðsla
reyndist einatt ósamkeppnisfær
við innflutning og lagðist því af.
Afleiðingin varð sívaxandi við-
skiptahalli og þar af leiðandi
skuldasöfnun. Arðurinn af þjóð-
arauðlindum, þar sem þær voru
nýttar, fluttist úr landi. Þannig
hafa tugir hinna fátækustu þjóða
heims sokkið í skuldafen sem
þær komast ekki upp úr af eigin
rammleik. Þjóðir Afríku sunnan
Sahara eru skólabókardæmi um
þetta. Þær hafa verið í gjörgæslu
hjá frjálshyggjutrúboðunum í
Washington sl. 30 ár. Á þessu
tímabili hefur lífskjörum almenn-
ings hrakað jafnt og þétt. Forritið
er vitlaust.
Í skuldafangelsi heims-
kapítalismans
Opinber þróunaraðstoð allra
ríkra þjóða við öll þróunarríki
hefur að undanförnu numið milli
60 og 70 milljörðum Bandaríkja-
dala á ári. Þetta er sú upphæð
sem einn frjálshyggjupostulinn
hefur kallað „skattgreiðslur
hinna efnaminni í ríku löndunum
til hinna ríku í fátæku löndun-
um“. Þá er gengið út frá því að
þróunaraðstoðin lendi að lokum í
vösum spilltra stjórnmálamanna
og embættisaðalsins á þeirra
snærum í þróunarlöndum.
Af því tilefni má spyrja, hverjir
bera ábyrgðina? Hverjir héldu
spilltum valdhöfum við völd ára-
tugum saman með pólitískum
mútugreiðslum, í pólitísku eigin-
hagsmunaskyni? Hverjir eiga
höfundarréttinn að þessu fjár-
hagslega spillingarkerfi? Var ekki
tilgangurinn sá að gera þessa
skjólstæðinga Vesturlanda háða
húsbændum sínum? Það hljómar
satt að segja ekki mjög trúverð-
uglega þegar þróunarhjálp er
síðan gagnrýnd af þessum sömu
aðilum á þeim forsendum að hún
komist ekki til skila til almenn-
ings vegna spilltra valdhafa.
Það er hins vegar rétt athugað
að skattbyrði hjá ríku þjóðunum
hefur verið að færast frá hinum
ríku til millistéttanna og hinna
efnaminni, fyrir áhrif frá hægri-
öfgamönnum frá Reagan til
Bush.
En þar með er ekki öll sagan
sögð. Það eru aðrir og stærri fjár-
straumar en þessi opinbera þró-
unaraðstoð, sem ganga árlega
milli hinna ríku þjóða og þróunar-
landanna. Sem dæmi um það má
nefna hagnað ríku þjóðanna af
útflutningsverslun við þróunar-
ríkin, þar sem viðskiptakjörin
hafa löngum verið hinum ríku
þjóðum í hag; annað dæmi er
arður af fjárfestingum (ekki síst
af verðmætum auðlindum þróun-
arlandanna, svo sem eins og af
olíu og gasi eða ómissandi eðal-
málmum), fyrir nú utan ríflega
vexti af lánum til þessara þjóða
sem flestar eru sokknar í skuldir.
Þegar þetta er allt skoðað í heild
sinni kemur útkoman mörgum á
óvart. Fjárstraumarnir frá þróun-
arlöndunum til ríku þjóðanna –
frá suðri til norðurs – eru miklum
mun meiri en þróunaraðstoð ríku
þjóðanna við hina fátæku. Sann-
leikurinn er sá að í samanburði
við þann arð sem ríku þjóðirnar
hafa af viðskiptum sínum við
þróunarlöndin, er þróunaraðstoð-
in við fátæku þjóðirnar eins og
hver önnur skiptimynd í saman-
burðinum. Í þessu samhengi er
vert að hafa í huga að styrkir og
niðurgreiðslur ríku þjóðanna eins
og t.d. Bandaríkjanna, Evrópu-
sambandsins og Íslands, við land-
búnaðinn heima fyrir, eru taldir
kosta þróunarlöndin um 850 millj-
arða bandaríkjadala á ári hverju í
glötuðum viðskiptum. Þessi fórn-
arkostnaður hinna fátæku er
meiri en tíföld þróunaraðstoð
allra ríku þjóðanna á ári.
Höfundur fór með málefni
þróunarsamvinnu Íslands á
árunum 1988-95.
Að útrýma fátækt eða
friða samviskuna?
JÓN BALDVIN
HANNIBALSSON
Sannleikurinn er sá að í sam-
anburði við þann arð sem ríku
þjóðirnar hafa af viðskiptum
sínum við þróunarlöndin, er
þróunaraðstoðin við fátæku
þjóðirnar eins og hver önnur
skiptimynd í samanburðinum.
MARKAÐUR Á FÍLABEINSSTRÖNDINNI Dæmi um skaðlega þróunaraðstoð er að
mati höfundar, þegar Bandaríkjamenn hafa sent umframbirgðir af korni og fleiru
á markaði þróunarlanda, sem hefur haft í för með sér verðfall á afurðum bænda í
þróunarlöndum og komið fjölda þeirra á vonarvöl. NORDICPHOTOS/AFP