Sjómannablaðið Víkingur - 01.10.1980, Blaðsíða 50

Áta
Orðið áta í málinu er sennilega
jafn gamalt landnámi eða eldra,
og hafa menn notað það yfir
mergð smádýra sem þeir hafa
fundið í maga fiska og annarra
sjávardýra. Stundum hafa menn
og séð átuflekki og hval, fugl eða
fisk ganga á þá. Sá grautur sem
valt upp úr feng, er einmitt hafði
verið aflað í átutorfu, var oftast
grautur í orðsins fyllstu merkingu
og fékk ekki frekari skilgreiningu
hjá sjómönnum lengst af, aðra en
þá, að hér væri um átu að ræða.
Stundum mun hafa verið talað um
glærátu og rauðátu; skilgreining
sem grundvallaðist á litnum á
glundrinu. Þessi greining er og að
mestu leyti enn við lýði hjá þorra
sjómanna, og er að vissu leyti
skiljanleg og eðlileg.
Sjávarlíffræðingar nota fremur
lítið orðið áta sökum þess hve
merking þess er víðtæk en í því
hugtaki skilja fræðimenn í dag
það sem nú er oftast kallað dýra-
svif. Undir dýrasvif flokkast öll
þau dýr sem berast meira og
minna stjórnlaust um í sjónum.
Þetta er því samheiti hinna fjar-
skyldustu dýra svo sem fiskseiða
(eða sviflægra hrogna), ýmissa
krabbadýra, vængjasnigla og píl-
orma svo eitthvað sé nefnt. Fjöld-
inn og margbreytileikinn er svo
mikill að líffræðingar grípa til
þessa eina orðs, dýrasvif, (eða átu)
til þess að koma orði yfir herleg-
heitin og forðast þannig langar
upptalningar á hinum ýmsu hóp-
um. Tveir hópar skera sig þó svo
mjög úr í öllum grautnum, hvað
varðar fjölda og magn og þá um
leið mikilvægi, að þeir eru tíðast
nefndir sérstaklega. Það er og
auðvelt um vik að draga þá í tvo
dilka frá öllum hinum þar sem í
hvorum hópnum er um innbyrðis
náskyld dýr að ræða, nokkuð
áþekk í útliti og að stærð, nefni-
lega rauðátuna og ljósátuna.
50
Rauðátan
Tökum fyrst rauðátuna. Rauð-
átan er af þeim ættbálki krabba-
dýra sem krabbaflær nefnast eða
árfætlur. Um 170 tegundir þessa
ættbálks eru til í íslenskum sjó.
Þetta eru örsmá dýr, aðeins
nokkrir mm að heildarlengd og lítt
áberandi með berum augum nema
fjöldi þeirra sé þeim mun meiri.
Til hinnar eiginlegu rauðátu telst
aðeins lítill hluti þessa ættbálks, og
meginþorra rauðátunnar, að
magni og fjölda, mynda aðeins
nokkrar tegundir. Ein algengasta
tegund rauðátu hér í norðurhöfum
er aðeins um 4 mm að heildar-
lengd. Nokkrar náskyldar tegund-
ir, sem einnig er hér mjög mikiðaf,
mælast að jafnaði tæpur mm að
heildarlengd. Sökum smæðarinn-
ar verða sjómenn sjaldan eða
aldrei varir við rauðátuna í sínu
eiginlega umhverfi. Það er ekki
fyrr en hún er orðin að rauðum
massa í maga síldarinnar sem
þessar mikilvægu lífverur
líkamnast fyrir augum manna og
verða áþreifanlegar. Til þess að
útskýra mikilvægi rauðátunnar í
lífríki sjávarins verður að koma
stuttlega inn í fæðukeðju sjávar-
lífveranna.
í ríki hafsins lifir hver á öðrum
eins og við þekkjum á þurru landi.
Smásæjar svífandi lífverur með
nokkurskonar blaðgrænu innan-
borðs, þ.e. plöntusvifið, mynda
fyrsta hlekkinn og sjá um að um-
mynda ólífræn efni í lífræn efni
með tilstyrk sólarljóssins.
Til þess að uppskera þessa grænu
akra hafsins þarf góð og afkasta-
mikið tæki sam rauðátan er. Hún
lifir á plöntusvifi og myndar ann-
an hlekk fæðukeðjunnar. Ljósátan
og fleiri dýr leggja sér síðan rauð-
átuna til munns og mynda 3.
hlekk. Þá erum við komin upp í
svo stórar lífverur að þorskur og
aðrir slíkir fiskar fara að líta við
þeim sem fæðu, og þorskurinn þar
með orðin 4. hlekkurinn í fæðu
keðjunni. Þeir íbúar sjávar sem
leggja þorskinn sér til rnunns eru
þá samkvæmt þessu í enda-
hlekknum, þeim 5. Þetta er þó afar
einfölduð mynd af fæðukeðjunni
og margar undantekningar frá
henni. Þannig lifir ljosátan að
nokkru leyti á plöntusvifi og skíð-
ishvalur á ljósátu. Síld og loðna
styttir sér og venulega leið og lifir
að verulega leyti á rauðátu. Ætt-
ingi þeirra í suðurhöfum ansjósan
ræðst beint á fyrsta hlekkinn og síar
plöntusvifið úr sjónum með
tálknabörðunum sér til viður-
væris. Drepið hefur verið á að ekki
alls fyrir löngu var alltaf minnst á
rauðátu þegar síld var til umræðu
á annað borð. Þetta var á mekt-
ardögum Norðurlandssíldarinnar
( Norsk-íslensku síldarinar). í
straumamótum norður og norð-
austur af landinu þar sem heitur
og hlýr sjór mætast, blandast sjór-
inn stöðugt og næringarefni sem
annars þverra fljótlega og verða
takmarkandi þáttur frumfram-
leiðslu (döfnun plöntusvifsins)
berast stöðugt til yfirborðsins. Af-
leiðing þessa, er svo grózka hinna
grænu svifþörunga, hvað leiðir af
sér döfnun rauðátunnar sem aftur
dró að sér síldina.
Fyrst svo mikið magn er af rauð-
átu í sjónum spyrja menn oft, hvað
af henni verði á veturna, því þá
verður hennar lítt vart í síldar-
mögum. Eitthvað af átunni hlýtur
jú að verða eftir til þess að sjá um
endurnýjunina.
Rauðátan er afar fljótvaxta og
frjósamt dýr. í suðlægari höfum
tekur vöxtur einnar kynslóðar að-
eins nokkrar vikur, svo margar
kynslóðir sjá dagsins ljós á hverju
sumri. Hér við land er lífsstarf-
semin nokkuð hægari þannig að
sjaldan koma fram fleiri en tvær
kynslóðir á hverju sumri. Sá hluti
rauðátustofnsins sem ekki hefur
orðið öðrum að bráð, eða sálast
fyrir aldurssakir, leitar til botns á
haustin. Þegar vorar fer hann á
VÍKINGUR