Náttúrufræðingurinn - 2005, Síða 6

Náttúrufræðingurinn
Marseille eru lokuð, að frátöldum
tveimur smáhliðum, enda eru
fjórir borgarbúar af hverjum fimm
dánir.
... Ættingjar sinna ekki hinum
sjúku, nema eins og þeir væru
hundar - skilja eftir mat nærri
rúmum þeirra og forða sér svo.
Þegar einhver deyr, eru til kallaðir
rustar, kallaðir gavoti, sem bera
líkið til grafar ef þeir fá það nógu
vel borgað. ... Prestar fást ekki til
að hlýða á skriftir hinna sjúku né
veita þeim sakramenti. ... Þegar
lík er borið um stræti forða allir sér
inn í hús og fyrmefndir gavoti, þótt
hraustir séu, komast fæstir af, en
smitast að lokum og deyja.
... Nokkrir ólánsmenn hafa verið
gripnir með ákveðið duft og
sakaðir um það - Guð einn veit
hvort þeir em sekir eða saklausir -
að eitra vatnsbólin, og menn þora
ekki að drekka úr þeim.a
Fyrir þetta hafa margir verið
brenndir, og nokkrir fara á bálið
daglega.2
SVARTl DAUÐI í EVRÓPU
Á árunum 1347 til 1350 flæddi
drepsóttin, sem nefnd hefur verið
svartidauði,b eins og eldur í sinu yfir
Evrópu (2. mynd). Þessi eldur kuln-
aði að lokum við strendur Norður-
íshafs, líklega norður í rússnesku
hafnarborginni Arkangelsk við
Hvítahaf, skammt sunnan við heim-
skautsbaug. Margar samtímaheim-
ildir segja sömu sögu og hér hefur
verið lýst af þeim skelfingum sem
menn urðu að þola. Dreifbýl sveita-
héruð sluppu yfirleitt betur en
borgirnar, enda forðuðu margir
stöndugir heldri menn sér og sínum
frá borgunum - og báru raunar oft
smit með sér. Alþýðan komst hins
vegar hvergi. Plágan herjaði að
jafnaði um átta mánuði á hverjum
stað og dó síðan út. Hún sneri ekki
við til sama staðar. Manndauði var
hvarvetna gífurlegur. Svo aðeins sé
getið nokkurra staða í Þýskalandi,
3. mynd.
Christopher Duncan.
þá grandaði svartidauði 2000
mönnum í Frankfurt am Main á 72
dögum og meira en helmingur íbúa
Hamborgar fórst, 6000 í Mainz,
11.000 í Múnster, um 12.000 í Erfurt
og nærri 7000 í Bremen, en það hafa
trúlega verið um 70% af íbúum
borgarinnar. Auk þess er talið að
um 200.000 sveitaþorp í Þýskalandi
hafi eyðst með öllu.3
Þegar meginbylgja drepsóttar-
innar var gengin yfir árið 1350 hefði
mátt ætla að þar með væri þessi
plága úr sögunni. En næsta ár, 1351,
bárust fréttir af pest á að minnsta
kosti 11 stöðum á meginlandi
Evrópu. Og næstu 300 árin gekk
pestin víða á Frakklandi, stundum
hvað eftir annað með hléum á sömu
stöðunum, svo landið í heild var
aldrei með öllu laust við vágestinn.
Farsóttin var með öðrum orðum
landlæg í Frakklandi allan þennan
tíma. Annars staðar á meginlandi
Evrópu, svo sem á Spáni, í Þýska-
landi og á Ítalíu, og á Bretlands-
eyjum, komu mörg pestarlaus
tímabil á milli faraldra á þessum
þremur öldum, og virðist ný sýking
jafnan hafa borist frá Frakklandi.
Helstu heimildarmenn mínir að
því sem hér er skráð hafa unnið
saman að könnun á sögu og eðli
svartadauðafaraldranna í Evrópu á
miðöldum árum saman: Christ-
opher Duncan (3. mynd) var
prófessor í dýrafræði við Háskólann
í Liverpool en er kominn á eftirlaun.
Hann er höfundur fleiri en 200
fræðirita og sjö bóka. Susan Scott (4.
mynd) er sagnfræðingur sem sér-
hæft hefur sig í lýðfræði (e: demo-
graphy, það er rannsókn á mann-
fjölda, aldurs- og kynjahlutfalli,
hjónabandsstöðu, heilsufari og öðru
því sem ráðið verður af hagtölum
4. mynd.
Susan Scott.
og manntalsskýrslum) í samfélög-
um genginna tíma. Eftir hana liggja
30 fræðiritgerðir og þrjár bækur.
Plágan á Bretlandseyjum4
Sumarið eða haustið 1348 barst
svartidauði til suðurstrandar Eng-
lands, trúlega frá Ermarsundseyjum,
þar sem hann var í algleymingi, eða
þá frá Frakklandi. Þaðan barst
plágan ört norður eftir landinu (5.
mynd). Til Lundúna barst hún í
nóvember 1348, og þá um veturinn
frestaði konungur þingi á þeirri
forsendu að banvæn sýki myndi
stofna lífi þingmanna í hættu ef þeir
hættu sér á þingstað. Sagnfræðing-
um ber ekki saman um manndauða
í höfuðborginni af völdum pestar-
innar, en Scott og Duncan telja
sennilegt að á milli 20 og 30 þúsund
hafi látist af um 60 til 70 þúsund
íbúum, sem þau telja ámóta hlutfall
og dánartöluna í landinu í heild.
Um þessar mundir áttu Skotar
(sem oftar) í stríði við Englendinga.
Sagt er að foringjar Skota hafi frétt af
sóttdauða í her Englendinga skammt
sunnan við skosku landamærin. I
þeirri trú að þar væri drottinn að
refsa fjendum þeirra maklega, réðust
Skotar til atlögu en hrundu niður af
pestinni, og þeir sem uppi stóðu
urðu Englendingum auðveld bráð.
Til írlands barst plágan sjóleiðis,
trúlega frá Bristol, haustið 1348.
Heimildir eru óljósar en Ijóst er að
höfuðborgin, Dublin, varð illa úti.
Plágan á íslandi5
Tveir plágufaraldrar gengu yfir
Island. Hinn fyrri barst með skipi til
Hvalfjarðar í september 1402 og
hafði um jól borist austur í Skálholt
a Þessir menn munu hafa verið gyðingar, og er vísast að viðbrögð samtímans
hafi verið fyrstu skipulegu gyðingaofsóknirnar í Evrópu. Scott og Duncan
vitna hér í bréf frá „ónefndum kanúka" (anonymous canon) sem mun, skv.
öðrum heimildum, hafa verið franskur læknir, Gui de Chauliac.
b í mörgum ritum er aðeins farsóttarbylgjan 1347-1350 kölluð svartidauði;
seinni tíma faraldrar eru þá nefndir plága eða pest. Hér verða þessi heiti notuð
jöfnum höndum um öldur þessarar miðaldadrepsóttar í Evrópu, enda hafa
þau öll verið höfð um pestarfaraldrana tvo sem gengu hérlendis á 15. öld.
4