Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 23

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Laufblað vænghnotu
1972 Pterocarya sp. Friedrich, W.L.,
Leifur A. Símonarson og
Heie, O.E. bls. 9, myndasíða
2, mynd l.6
Eina samsetta laufblaðið sem fundist
hefur er númer 72 í originalsafni
Náttúrufræðistofnunar íslands (2.
mynd c). Laufblaðið hefur upphaf-
lega verið samsett úr níu smá-
blöðum en eintakið er aðeins með sjö
smáblöð varðveitt og greina má far á
stönglinum eftir smáblöðin sem
vantar. Smáblöðin rísa því sem næst
gagnstætt og skáhallt út frá sterk-
legum stöngli og eru mun algengari
í setlögum. Eintakið á 2. mynd e er
númer 800 í originalsafni Náttúru-
fræðistofnunar íslands. Lýsing á
þessari tegund vænghnotu er byggð
á samsetta laufblaðinu og fjölda
lausra smáblaða.
Lýsing:
Samsetta blaðið er 145 mm langt.
Smáblöðin næst stöngulfestingunni eru
minnst en þau fara stækkandi í átt að
stönguloddi, sem endar í miðlægu
smáblaði. Hliðarsmáblöðin eru stilk-
laus, en miðlæga smáblaðið hefur
áberandi stilk og samhverfan blaðbotn
og blöðku meðan hliðarsmáblöðin hafa
ósamhverfan blaðbotn og blöðku.
Smáblöðin sem fundist hafa eru 14—104
mm löng og 6,5—40 mm þar sem þau eru
breiðust og virðast þau stærstu komin af
mun stærri samsettum laufblöðum en
hingað til hafa fundist (2. mynd e).
Smáblöðin eru lensulaga (hlutfallið
lengd/breidd er 2,2/1-3,5/1). Oddur
smáblaðanna er stuttur, skarphorna
(<90°, acute) og hvass. Þau eru með
tennta blaðrönd og eru tennur eftir allri
blaðröndinni nema neðsta hluta
blaðbotnsins. Tennurnar eru saglaga
(serrate) og allar af svipaðri stærð og
gerð og þverstrengir (þriðju gráðu æðar,
sjá 4. mynd) liggja út í þær. Smáblöðin
eru flest öll súlklaus (botnsæún) fyrir
utan miðlæga smáblaðið sem er með
súlk. Hliðarsmáblöðin rísa með 75°-45°
halla upp efúr stönglinum og þrengist
rishorn smáblaðanna eftir því sem nær
dregur miðlæga smáblaðinu. Því er
blaðbotn hliðarsmáblaðanna áberandi
ósamhverfur. Aðalstrengjakerfi smá-
blaðanna er einfalt (pinnate) með einum
aðalstreng (fyrstu gráðu æð eða
miðstreng). Hliðarstrengirnir enda ekki
í blaðbrúninni (camptodromous æða-
kerú), heldur beygja upp með henni og
mynda greinilega boga meðfram
blaðbrúninni þegar þeir tengjast efri
hliðarstrengnum fyrir ofan (brochido-
dromous æðakerfi). Út frá bogum
hliðarstrengjanna liggja margir þver-
strengir (þriðju gráðu æðar) sem enda í
tannoddum á blaðröndinni. Aðal-
strengurinn er breiður (stout) og ofur-
lítið boginn eða óreglulegur. Hliðar-
strengirnir (12-18 pör sjáanleg) eru
stakstæðir eða gagnstæðir. Þeir rísa út
frá aðalstrengnum með allt að 110°
homi við blaðbotninn, en efri hliðar-
strengirnir rísa venjulega með 55°-85°
homi um miðbik smáblaðanna. Breyú-
leikinn í rishorni hliðarstrengjanna er
frekar lítill en þeir rísa oftast frá
aðalstrengnum undir skarpara horni
(acute) öðru megin miðstrengsins. Þver-
strengirnir rísa venjulega hornrétt frá
neðri og efri hlið hliðarstrengjanna.
Munstrið sem þverstrengimir mynda er
einfalt (percurrent) þar sem strengir frá
samsíða hliðarstrengjum sameinast.
Þverstrengimir em heilir eða greinast á
leiðinni milli hliðarstrengjanna. Þeir eru
skáhallandi miðað við aðalstrenginn og
eru 5-8 þverstrengir á hvern sentimetra
af hliðarstreng. Hornstrengirnir (fjórðu
gráðu æðar) mynda rétt horn við
þverstrengina. Blaðreitirnir (areoles) em
vel afmarkaðir, ferningslaga, jafnvel
marghliða eða óreglulegir í lögun og í
óreglulegri röð. Reitastrengir (veinlets)
eru einfaldir og bognir eða klofna allt að
þrisvar sinnum innan hvers blaðreits.
Tegund Útbreiðsla (núúma) Lögun fræhúss Yúrborð fræhúss Þvermál fræhúss (mm) Lögun vængja Breidd aldins (mm)
P. tonkinensis Kína Víetnam tígullaga hárlaust 6-7 aúangir & lensulaga 25-40
P. stenoptera Kína, Japan, Kórea aflangt sporbaugótt eilíúð loðið úl hárlaust 6-7 aúangir & lensulaga 15-20
P. fraxinifolia Kákasus til Norður Síbería ávalur botn strýtulaga oddur hárlaust 6-7 spaða- úl egglaga 15-20
P. hupehensis Kína sporöskjulaga riúað & hárlaust 7-8 spaða- til egglaga 25-35
P. rohifolia Kína, Japan ávalur botn strýtulaga oddur hárlaust 8-9 spaðalaga 30-50
P. macroptera Kína ávalur botu strýtulaga oddur hárlaust eða loðið 7-9 spaða- til egglaga, lensu- Úl úgullaga 25-65
Pterocarya sp. ísland (míósen) ávalur botn strýtulaga oddur ógreinilegt 11 ú'gullaga 60
■3. tafla. Útbreiðsla og helstu einkenni aldina núlifandi tegunda vænghnotu sem eru sambærileg við þd tegund sem fundist hefur í
setlögum frá síðtertíer d íslandi. - Distribution and characteristics of recent ivinged samaras ofwing-nut (Pterocarya) comparcd
with the large samara from Upper Miocenc deposits in Iceland.
21