Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 34

N áttúrufræðingurinn
T ón Einarsson (f. um 1600) var
I þekkt skáld á sinni tíð. Sálmar
I eftir hann birtust á prenti í
' sálmabók strax 1677 og í hand-
ritum liggja eftir hann sálmar,
erfiljóð, grafskriftir og lausavísur.
„Hann var gáfumaður mikill, en lítill
búhöldur, forspár og vel skáld-
mæltur" segir í íslenzkum ævi-
skrám.3 Hann var þríkvæntur en
eignaðist ekki afkomendur. Síðasta
kona hans var frá Grund í Svarfaðar-
dal og þangað fluttist hann á efri
árum. Hann var kirkjuprestur á
Hólum, hjá Gísla biskupi Þorláks-
syni, síðasta veturirtn sem hartn lifði.
Vorði 1674 hélt hann heim á leið frá
Hólum og reið Heljardalsheiði en í
þeirri ferð drukknaði hartn í Skallá í
Svarfaðardal.
Hvanndalir eru lítil dalskora milli
Ólafsfjarðar og Héðinsfjarðar.
Aðeins ein jörð var í dölunum og
hún var mjög einangruð. Útræði var
vont en bændur þar hafa líklega
helst gert út frá Siglunesi. í Hvann-
dölum var búið frá því snemma á
öldum en lítið er kunnugt um
ábúendur. Þó er vitað að í byrjun 17.
aldar bjó þar maður að nafni Tómas
Gunnlaugsson.4 Ekkert er vitað um
ættir hans eða nafn húsfreyju en
hartn var faðir þeirra Hvartndala-
bræðra.
Hvenær VAR FERÐIN
FARIN?
í yfirskrift Kolbeinseyjarvísna í
handritinu JSig. 84. 8vo kemur
glöggt fram að ferðin var farin árið
1616. Um þetta hafa mertn þó verið
ósammála. í Árbókum Jóns Espólíns
er ferðin talin farin 1580.5 Jón
tilgreinir heimild sína, sem er
Kolbeinseyjarvísur, en líklega hefur
hann þó ekki haft textann tiltækan
þegar hann skrifaði annálsgreinina
um ferðina því inn í hana slæðist sú
villa að þeir Hvanndalabræður hafi
farið þrjár ferðir til Kolbeinseyjar en
ekki tvær. Úr Árbókum Jóns Espó-
líns fór ártalið inn í Þjóðsögur Jóns
Ámasonar.6 í Landfræðisögu sinni
greinir Þorvaldur Thoroddsen all-
nákvæmlega frá Kolbeinseyjar-
förinni og tekur þar upp þetta ártal.7
Þaðan hefur það borist víða. Það er
hins vegar vart ástæða til að rengja
yfirskriftina í handritinu og ártalið
1616, því ef það er gert verður líka að
bera brigður á dagsetningu kvæðis-
ins, þ.e. að sr. Jón hafi lokið því 18.
febrúar 1665. Tildrög þess að séra
Jón í Stærra-Árskógi orti Kolbeins-
eyjarvísur koma fram í kvæðinu
sjálfu, 5., 6. og 70. erindi, en tildrögin
voru þau að einn þeirra Hvartndala-
bræðra, Einar Tómasson, bað hann
um það og sendi honum í bréfi
minnispunkta um þau atriði sem
hann vildi að kæmu fram (7. erindi).
Einar, sem bjó í Hegranesi í Skaga-
firði, var þá hniginn á efri ár,
kominn fast að sjötugu hafi förin
verið farin 1616. En hafi hún verið
farin 1580 hefur gamli maðurinn
verið orðinn a.m.k. 100 ára, sem er
æði ótrúlegt. Langeðlilegast er að
telja ártalið 1616 rétt og kvæðið því
ort 49 árum eftir förina sem það
segir frá.
Landkönnunarleiðangur
Guðbrands biskups
Ástæða ferðarinnar var sú að
Guðbrandur Þorláksson Hólabiskup
hafði hug á að láta kanna hvaða
hlunnindi mætti hafa af Kolbeinsey.
Af kvæðinu má ráða að hann hafi
viljað vita um varp, möguleika á
eggjatöku og fuglaveiði, stærð eyjar-
innar, berggerð og gróðurfar, dýralíf
og fiskigengd og um hugsanleg
fiskimið þar í grennd. Þeir bræður
tókust þessa ferð á hendur gegn
góðri greiðslu. Þeir voru vanir sjó-
menn, höfðu fengist við veiðiskap til
sjós og lands og þekktu vel til á
djúpmiðum út af Eyjafirði og Skaga-
firði. Þeir voru ungir að árum þegar
þetta var. Bjarni var 28 ára, og því
fæddur 1587 eða 1588, en Jón og
Einar innan við tvítugt (13. erindi).
Þeir virðast hafa verið í sæmilegum
efnum því í kvæðinu stendur að þeir
hafi átt góðan bát, skábyrðing, „með
bikaða súð og þéttan kjöl", 17 álnir
að lengd. Hér mun átt við ham-
borgaralin, sem var 57,1 cm. Bátur-
inn hefur því verið tæpir 10 m að
lengd. Hann var sjóskip gott og vel
búinn seglum og siglingatækjum. I
62. erindi segir:
Kompás var til kennileiða
að kanna og ramma hverja átt,
saung í strengjum segli og reiða,
af siglugögnum vantar fátt...
Þarna er kompás eða áttaviti
nefndur í fyrsta sinn í íslensku skipi.
Samkvæmt Orðabók Háskólans sést
orðið í fyrsta sinn í íslenskri lieimild
í reisubók Jóns Indíafara, sem hann
skrifaði 1661, en þar er hann að tala
um siglingatæki í erlendum haf-
skipum sem sigldu heimsálfa í milli.
I hinu mikla riti íslenskir sjávar-
hættir eftir Lúðvík Kristjánsson er
32