Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 42

Náttúrufræðingurinn
2. mynd. Varpútbreiðsla hettumáfs á íslandi skv. gagnagrunni Náttúrufræðistofnunar
íslands. - The breeding distribution of Black-headed Gulls in lceland (from the breeding
atlas database at the Icelandic Institute ofNatural History).
TILGANGUR
VÖKTUNAR OG
ÚRVINNSLA
Hettumáfur er vaktaður í Eyjalírði til
þess að (1) meta stærð stofnsins, (2)
skoða framvindu hans, (3) fylgjast
með breytingum á varpútbreiðslu
og (4) leita skýringa á þessum
breytingum. Annar höfunda hefur
fjallað almennt um vöktun á sjófugl-
um áður5 auk þess sem stofnvöktun
af þessu tagi eru gerð skil í um-
fjöllun um vöktun stormmáfa.4
Hettumáfur var fyrst talinn á
athugunarsvæðinu í heild árið 1990
og hefur áður verið fjallað um
niðurstöður þeirrar talningar.3 Þar
voru jafnframt teknar saman allar
tiltækar eldri heimildir um varp
hettumáfa í Eyjafirði. Sú saga er þess
vegna ekki endurtekin hér en vísað
til áðumefndrar greinar. Eftir því
sem ástæða þykir til em niðurstöður
1995 og 2000 bornar saman við
könnunina 1990. Einstakra talninga
á hettumáfum á afmörkuðum svæð-
um í Eyjafirði er einnig getið í öðmm
greinum eða skýrslum, s.s. frá Akur-
eyrarflugvelli,6,7 úr Krossanesborg-
um8,9 og óshólmum Eyjafjarðarár.10
VÖKTUNARSVÆÐIÐ
Svæðið sem kannað er á fimm ára
fresti er 556 km2 að stærð, eða um
0,5% landsins. Varpsvæði hettumáfs
em að sjálfsögðu mun takmarkaðri,
enda verpur hettumáfur nær ein-
göngu á láglendi og við votlendi (2.
mynd).
íslenski hettumáfsstofninn er
talinn vera 25.000-30.000 varppör.11,5
Um 600 varpstaðir eru þekktir en á
mörgum þeirra verpa aðeins stök
eða fá pör (skrá yfir sjófuglabyggðir
á Islandi). Talan yfir fjölda varpstaða
er ónákvæm, m.a. vegna þess að
hettumáfar færa sig til eftir ámm
(líkt og kríur Sterna paradisaea gera)
og upplýsingarnar sem liggja til
grundvallar eru frá mismunandi
tímum. Auk þess em mörg svæði á
landinu illa könnuð með tilliti til
hettumáfa eða ýmsir varpstaðir
óskráðir af öðrum ástæðum.
Vöktunarsvæðið í Eyjafirði teygir
40
sig upp í um 200 m hæð yfir sjó og
nær frá Ólafsfirði, um Upsaströnd,
Svarfaðardal, Hrísey, Árskógsströnd
og Gálmaströnd, Hörgárdal, Öxna-
dal og Kræklingahlíð, Akureyri,
Eyjafjarðarsveit inn fyrir innstu
byggð, út með Eyjafirði að austan,
um Svalbarðsströnd, Kjálka og
Höfðahverfi (3. mynd). Ekki er talið
á Þorvaldsdal á Árskógsströnd, í
innstu afdölum Eyjafjarðarsveitar né
á Látraströnd, en höfundar hafa ekki
séð (óbirtar athuganir) né haft
spumir af verpandi hettumáfum á
þessum svæðum.12
TALNINGARAÐFERÐIR
Hettumáfar voru taldir á þrennan
hátt: (1) heildarfjöldi fugla á svæð-
inu, (2) fjöldi fugla á hreiðrum og (3)
fjöldi hreiðra. Mismunandi var eftir
aðstæðum hvaða aðferð hægt var að
nota en reynt var að telja á tvo ef
ekki alla þrjá vegu. Árið 1995 var
talið á tímabilinu 6. til 13. júní en 22.
maí til 5. júní 2000. Talningar-
aðferðum hefur áður verið lýst í fyrri
grein höfunda.3 Aðferðir og um-
reikningur í fjölda varppara er
staðlaður þannig að samanburður
milli ára sé sem áreiðanlegastur.
Oft er erfitt að skilgreina mörk
hettumáfsvarpa. Hér eru eingöngu
notuð landfræðileg skil og ekki er
miðað við neinn lágmarksfjölda
varppara á hverjum stað. Ennfremur
er mismunandi eftir árum yfir hve
stórt svæði einstök vörp teygja sig
og á sumum staðanna verpa aðeins
stök pör. Lögun varpsvæða og þétt-
leiki hreiðra getur verið breytilegur
eftir árum þótt fjöldi varppara sé
óbreyttur. Stundum eru varpstaðim-
ir vel afmarkaðir, t.d. við einangraðar
tjamir eins og Hundatjöm í Nausta-
flóa við Akureyri eða Kristnestjöm í
Eyjafjarðarsveit. Aðrir staðir em ekki
eins vel afmarkaðir, t.d. við Skriðu í
Hörgárdal, þar sem hreiðrin em bæði
í hólma og á bökkunum beggja vegna
Hörgár. Þá geta hreiður verið dreifð
um mismarga hólma eftir ámm, eins
og í óshólmum Eyjafjarðarár.10 Þrátt
fyrir að fjöldi varppara sé talinn í
hverjum hólma fyrir sig eru ós-
hólmamir í heild skilgreindir sem eitt
varpsvæði. Akureyrarflugvöllur er í
raun hluti af óshólmum Eyjafjarðar-
ár, en vegna þess að landnotkun er
þar með öðmm hætti en annars stað-
ar í hólmunum er hann skilgreindur
sem sérstakur varpstaður. Hrísey í
heild er tekin sem eitt varpsvæði en
hettumáfar hafa orpið hingað og
þangað um eyna og breytilegt eftir
ámm hvar þeir bera niður. Erfiðast
hefur reynst að afmarka varpsvæðin í
Svarfaðardal, því breytileg vatnshæð
í Svarfaðardalsá og á mýmnum leiðir
stundum til þess að vörpin færast til
eftir ámm.
J