Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 64

Náttú ru fræðingurinn
menn í froskköfunarbúningi frá
skipinu á gúmmíslöngubáti upp að
ströndinni, bera sjódælubúnaðinn
um borð í bátinn og flytja hann að
þeim stað þar sem við vissum að
hraunlæna rann til sjávar. Ég náði
sambandi við Albert frá Pálsbæ.
Innan skamms komu menn á
tveimur slöngubátum frá Albert
upp að ströndinni þar sem við höfð-
um gefist upp á göngunni í sjávar-
löðrinu undir hraunröndinni.
Nú var dælubúnaðurinn settur
um borð í artnan bátinn og við geng-
um áfram eftir hraunbrúninni þar til
komið var að hraunlæk sem rartn til
sjávar. Þar var báðum gúmmíbátun-
um lagt við dreka og nælonlínu
framan við hraunrennslið (3. mynd).
Sjódælan var í bátnum sem nær var
landi, barkaslöngu með sogkörfu var
sökkt í sjó og brunaslanga með
bunustúti á enda lögð í land og
haldið á lofti frá glóandi hrauninu í
landi. Þá var að lokum allt tilbúið og
vélin sem knúði sjódæluna sett í
gang. Þorbjöm beindi nú bunustútn-
um að artnarri hlið hraunlænurtnar til
að kæla þar yfirborð hraurtrennslis-
ins, þannig að þar myndaðist smátt
og smátt svört skán og síðan stirðnað
hraungrjót, sem veitti fyrirstöðu
rennslis í þá átt. Geysimikil gufa
skyggði fljótlega á allt útsýni, en
greinilegt var að þessi sjókæling bar
tilætlaðan árangur (4. mynd). Hins-
vegar var ljóst að mikið af sjó þurfti til
að kæla fljótandi hraunstraum
nægjanlega til að hafa áhrif á og tefja
hraunrennsli í ákveðna átt.
Meðan á dælingunni stóð fann ég
stað þar sem ég gat staðið á nokkum
veginn storknaðri hraunrás, sem sjór
flæddi yfir, og við mér blasti eitt-
hvert furðulegasta fyrirbæri Surts-
eyjargossins, þar sem glóandi hraun
rann í sjó fram. Stundum mddist
hraunið fram innan í kápu af hraun-
grjóti , sem síðan opnaðist og sjór
komst í beina snertingu við glóandi
hraunleðjuna og hraunslettur þeytt-
ust í loft upp. Ég náði að taka eina
mynd þegar hraunslettumar vom
einna hæst á lofti (6. mynd).
Eftir að greinilegt var orðið að
sjókælingin hafði borið tilætlaðan
árangur, sem sé búið að sanna að
hægt væri með sjókælingu að hafa
áhrif á hraunrennsli, var komið
rökkur og við fórum um borð í
Albert og heim á leið.
SUMMARY
Cooling of lava flow by pumping
of sea water to alter its flow direc-
tion
On January 8th 1967 prof. Thorbjöm
Sigurgeirsson led a small-scale experi-
ment on the volcanic island Surtsey to
cool down a part of a glowing molten
lava stream by pumping seawater on it
and thus divert its direction of flow. This
experiment is considered to have been
the first of its kind in the world. Its
positive results later became of great
value in the Heimaey volcanic emption,
where seawater cooling of the lava flow
is believed to have prevented major
damage to the Heimaey harbour.
On the previous day a team had been
flown from Heimaey to Surtsey in a heli-
copter, along with a 3" motor-driven fire
pump. After an ovemight stay in the hut
Pálsbær, the pump equipment was trans-
ported by a coast guard crew on two mb-
ber dinghies to a place on the coast where
streams of molten lava were flowing into
the ocean. The dinghies were anchored
close to the shore, and a fire hose was
connected to the pump. Prof. Thorbjöm
aimed the seawater jet at one side of a
small molten lava stream, thus cooling
down the surface which resulted in an
enormous cloud of steam. After a few
hours one side of the lavastream had
partly solidified into a kind of a stone-
wall, directing the lava stream over to the
other side. Thus, the theory that the
course of a lava stream could be altered
by cooling it with seawater had been con-
firmed. During the pumping of seawater
onto the lava stream, the author (Hjálmar
R. Bardarson) found another similar
glowing stream of molten lava reaching
the sea. This interaction of fire and water
was a very interesting case of study.
Nearby, there was still another lava
stream partly covered with solidified but
hot lava and intermittently washed over
by ocean waves. This permitted the
author to stand there in mbber boots.
Occasionally, explosions sent red hot
lava splashes into the air. The author
took the picture (Fig.6) during such an
explosion when the splashes were eject-
ed high in the air.
Hhlstu heimildir
Hjálmar R. Bárðarson 1971. ís og eldur: andstæður íslenzkrar náttúru (höf.
gaf út; einnig á ensku og dönsku 1971 og þýsku 1980). 171 bls.
Hjálmar R. Bárðarson 1995. íslenskt grjót í máli og myndum (höf. gaf út).
286 bls.
Hjálmar R. Bárðarson 1982. ísland, svipur lands og þjóðar (höf. gaf út,
einnig á ensku og þýsku 1982). 428 bls.
Handskrifuð dagbókarblöð höfundar.
Um höfundinn
Hjálmar R. Bárðarson (f. 1918) lauk prófi í skipa-
verkfræði (M.Sc.) við Danmarks Tekniske Hojskole
(DTH) 1947. Hann starfaði sem skipaverkfræðingur
hjá Helsingor skibsværft í Danmörku, hjá skipasmíða-
stöð í Englandi og hjá Stálsmiðjunni hf. í Reykjavík
1948-1954. Hann var skipaskoðunarstjóri 1954—1970 og
siglingamálastjóri 1970-1985. Hjálmar sá um hönnun
og smíði fyrsta stálskips sem smíðað var á íslandi.
Hann var sæmdur riddarakrossi Hinnar íslensku
fálkaorðu 1974 og stórriddarakrossi 1981.
Hann var forseti Alþjóðasiglingamálastofnunarinnar (IMO) 1969-1971 og
formaður ýmissa nefnda á alþjóðaráðstefnum um öryggismál skipa,
siglingamál og varnir gegn mengun sjávar. Fyrir þau störf hlaut hann
verðlaun IMO 1983. Hjálmar sat í stjórn Verkfræðingafélags íslands
1961-1963 og í Náttúruverndarráði 1975-1981. Hjálmar ritaði 12 mynd-
skreyttar bækur, aðallega um þjóðlegan fróðleik og náttúru íslands; fyrir
framlag sitt til landkynningar hlaut hann farandbikar Ferðamálaráðs 1989
og var útnefndur heiðursfélagi í Hinu íslenska náttúrufræðifélagi 1989. Þá
er hann í Surtseyjarfélaginu (Member of the Surtsey Research Society),
heiðursfélagi í Danske Camera Pictoralister og alþjóðasamtökum
ljósmyndara (FIAP).
PÓSTFANG HÖFUNDAR
Hjálmar R. Bárðarson
Hrauntungu við Álftanesveg
IS-210 Garðabæ
62