Náttúrufræðingurinn - 2002, Síða 50

aðra hópa dýra. Rætt verður almennt um
langtímarannsóknir en fuglar teknir sér-
staklega fyrir með dæmum sem eiga að sýna
kosti og galla langtímarannsókna. Upp-
bygging og tilgangur langtímarannsókna
ásamt helstu atriðum sem upp koma við
slíkar rannsóknir verða skoðuð.
■ LANGTÍMARANNSÓKNIR
Áður en lengra er haldið er rétt að skilgreina
langtímarannsóknir og hlutverk þeirra.
Langtímarannsóknir eru sjaldnast skipu-
lagðar frá upphafi heldur þróast eftir því sem
efni, ástæður og áhugi rannsakenda leyfir.
Sumar snúast aðallega um að safna gögnum
á skipulegan hátt til lengri tíma en aðrar eru
studdar tilraunum sem leysa eiga sértæk
vandamál (Dunnet 1991 a). Til að rannsókn
teljist langtímarannsókn verður að miða við
einhvern lágmarkstíma. Sjaldgæft er að
rannsóknir standi lengur en þrjú ár, en það
er oft sá tími sem doktorsnám tekur eða fé
fæst til (Krebs 1991). Ungi af langlífri
fuglategund sem skríður úr eggi í byrjun svo
stutts tímabils er ekki einu sinni orðinn
kynþroska þegar því lýkur. Þetta á t.d. við
um marga sjófugla (Croxall og Rothery
1991). Því má nærri geta að rannsóknir sem
spanna aðeins þrjú ár standa alls ekki nógu
lengi til að hægt sé að skoða helstu
stofnþætti eins og lífslíkur og nýliðun. Þá
eru litlar líkur á að rannsakandi verði vitni að
sjaldgæfum atburðum, sem hafa áhrif á
stofna, á svo stuttum tíma. Hér má nefna
þætti eins og plágur og óveður (Bradley o.fl.
1991, Hafner og Fasola 1997, Johnson 1997).
Erfitt er að setja mörk milli langtíma-
rannsókna og styttri rannsókna en miðað
við ofangreindar ástæður er e.t.v. ekki frá-
leitt að miða við áratug. Þessi mörk fara þó
líklega mest eftir viðfangsefninu.
Flokka má langtímarannsóknir nánar
(Pienkowski 1991):
1) Vöktunarrannsóknir.
2) Stofnrannsóknir á tegundum sem
ekki eru í hættu (oft af akademískum áhuga).
3) Rannsóknir á tegundum sem eru eða
gætu verið í hættu.
VöKTUN
Flestir eru sammála um að verndun
náttúrunnar sé nauðsynleg. Eitt helsta tæki
náttúruvemdar er vöktun (Pienkowski
1991). Vöktun (monitoring) felur í sér að
fylgst er með lífverustofnum og/eða um-
hverfi þeirra á skipulegan hátt. Gögnum er
safnað reglulega með sambærilegum að-
ferðum og ástand viðkomandi einingar
metið eða mælt.
Hlutverk vöktunar er tvíþætt: að stuðla að
náttúruvemd og auka skilning á viðkomandi
vistkerfi. Þannig getur vöktun varað við
óæskilegum breytingum áður en þær verða,
veitt upplýsingar um breytileika vistkerfis
og metið árangur verndaraðgerða (Ámi
Einarsson 1994, Nettleship 1997). Lrklegter
að markmiðin séu oftast á þessa lund þó svo
að áherslumunur sé milli rannsókna. Til að
árangur vöktunar skili sér þarf góða skipu-
lagningu. Staðla þarf gagnaöflunaraðferðir
og ákvarða markmið vöktunar. Loks þarf að
meta hvort markmiðin nást og grípa til
aðgerða ef nauðsyn krefur (Greenwood o.fl.
1995).
Þáttur samofinn vöktunarrannsóknum
er notkun fugla sem vísa (indicator) á
umhverfi sitt. Til að stofn dýra geti þrifist
þarf umhverfið sem stofninn lifir í að
standa undir grunnþörfum hans. Með
grunnþörfum er átt við fæðu, skjól, hreið-
urstæði o.s.frv. og með umhverfi er átt við
alla lífræna og ólífræna þætti sem tengjast
stofninum með einum eða öðrum hætti. Ef
umhverfið breytist til hins verra fyrir stofn
sem er háður því hefur það oftast í för með
sér breytingar á stærð eða samsetningu
stofnsins. Þetta býður upp á þann
möguleika að nota ákveðinn stofn dýra
sem vísi á umhverfisbreytingar. Til að það
sé hægt er nauðsynlegt að þekkja kröfur
tegundarinnar og til þess að þekkja þær er
þörf á langtímarannsóknum (Pienkowski
1991). Ef þær liggja fyrir og vistfræði
tegundarinnar er vel þekkt má nota
viðgang einstakra stofna sem mælikvarða
á þá umhverfisþætti sem stofninn er háður.
Sem umhverfisvísar eru fuglar hentugri en
flestir aðrir hópar dýra. Þeir eru stórir og vel
sýnilegir og það auðveldar rannsóknir á
224