Náttúrufræðingurinn - 1980, Blaðsíða 65

Um aldur Eldgjárhrauna — svar
Ég hef lesið athugasemdir Jóns Jónssonar
(JJ) við grein mína: „Um aldur Eldgjár-
hrauna". I þeim kemur ekkert fram, sem
breytir þvi scm stendur í greininni eða við-
bætinum við hana — enda leggur JJ ekkert
nýtt til málanna í athugasemdum sinum.
Þær gefa hins vegar tilefni til að minna á
nokkrar lýsingar sr. Jóns Steingrímssonar á
því, þegar Skaftáreldahraunið var að renna
austur með Síðufjöllum — hjá bænum Skál
— sumarið 1783. Þessar lýsingar voru, ásamt
öðru (sbr. bls. 13 í áðurnefndri grein), hafðar
í huga við túlkun á jarðraskinu við norður-
jaðar Landbrotshraunsins og orsökum þess.
Frásögn sr. Jóns, sem vitnað er til í grein-
inni „Um aldur Eldgjárhrauna“, lýsir
hraunrennslinu
„upp undir Skálarfjall, brekkur og múla,
sem voru fyrir austan Skál------. Þetta
eldkast þrengdi svo fast framan og neðan
undir Múlana, að grassvörðurinn rót-
aðist upp og samansnerist, eins og þá
einhver ströngull er samanvafinn . . .“
(Fullkomið skrif um Síðueld, S.t.s.Isl. IV,
bls. 17; sjá einnig Jón Steingrímsson,
1973, bls. 355 — 356).
Sr. Jón Steingrimsson getur þess einnig á
nokkrum stöðum í Eldritinu að „jarðeldur-
inn“ eða „eldflóðið“ læsi sig undir jarðar-
torfuna og ofan i gamla hraunið (Land-
brotshraunið) sem það var að rcnna yfir.
Tvö dæmi skulu hér tilnefnd.
Hinn 16. júní 1783, þegar hraunjaðarinn
var alllangt fyrir neðan (framan) Skál, átti
sr. Jón leið þar uni.
„Meðan jeg stóð þar við, sá jeg, að dökk-
rauður eldur var að gjósa upp hingað og
þangað í hraunhólum, þar i austur land-
suður af bænum, langt fyrir ofan það
nýja eldhraun . . (þ.e. milli hraun-
jaðarsins og bæjar) (S.t.s.Isl. IV, bls. 12;
og Jón Steingrímsson, 1973, bls. 350).
1 lok júni kom eldkast fram úr Skaftár-
gljúfri og greindist i jrrjár kvíslir.
„Um [ressar 3 kvíslir, hvað þær verkuðu
þessa viku, skal nú hjer eptir skýrlega
sagt verða, ásamt hvað jarðeldurinn
gjörði að verkum, sem var búinn að læsa
sig ofan i þau gömlu brunahraun undir
jarðartorfuna, sem vel svo var nrannshæð
af aur og mold hjá Skál, sem vötn höfðu
þangað borið úr fjallinu, svo sem einn
lækjarfarvegur sýndi, er rann þar fyrir
austan bæinn.---------.“
(S.t.s.Isl. IV, bls. 19; og Jón Steingríms-
son, 1973, bls. 358).
I gosinu í Heimaey 1973 brast einn af
varnargörðunum sem hefta áttu framgang
hraunsins vegna [ress að hraunið tróð sér
undir hann. Eftirfarandi frásögn er úr bók
Þorleifs Einarssonar, „Gosið á Heimaey“.
„Garðarnir voru gerðir úr jarðvegi og
nýföllnu gjalli, og var þeim ýtt upp með
jarðýtum. Þeir voru 5—10 m háir og með
miklum fláa, svo að hraunið skriði upp á
þá, en væru þeir veggbrattir, var hætta á,
að hraunið skriði undir garðana og lyfti
þeim, eins og síðar kom í ljós.“
(Þorleifur Einarsson, 1974, bls. 37).
Snemma í mars 1973 lagðist hrauntunga á
einn varnargarðinn (neðri þvergarðinn).
„Hraunið hækkaði siðan mjög á garð-
inum og varð orðið 15 — 20 m hátt um
miðjan mánuðinn og valt yfir hann. Að-
faranótt 18. marz brast garðurinn
skyndilega og fór hraunið undir hann.“
(Þorleifur Einarsson, 1974, bls. 41).
Með hliðsjón af lýsingum sr. Jóns Stein-
grímssonar frá 1783 og endalokum varnar-
garðsins á Heimaey 1973, virðist ástæða til
að ætla að hraun geti troðið sér inn undir
Náttúrufræðingurinn, 49 (4), 1979
319