Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 90

hvorki til hlaupanna 1716-17 né
hlaupanna 1725-26. Rétt þótti þó að
panta míkrófilmu af handritinu og var
það gert fyrir milligöngu handrita-
deildar Landsbókasafns. í I jós kom að
þessi dómabók hafði að geyma upplýs-
ingar um áður ókunn hlaup frá árun-
um 1719—20. Þær upplýsingar rösk-
uðu svo niðurstöðum ritgerðarinnar,
að ekki þótti annað fært en að endur-
skoða hana.
Fyrst skal vikið að eldra hlaupi, sem
ekki hefur komist á skrá hjá fræði-
mönnum.
Hlaup 1707
Nýverið eignaðist höfundur ellefta
bindið af Jarðabók Árna Magnússonar
og Páls Vídalíns, um Þingeyjarsýslur.
Var þá hægt að lesa bókina með meiri
athygli en unnt er á hlaupum á opin-
berum bókasöfnum. Við þann lestur
kom í ljós eftirfarandi texti um Daða-
staði í Núpasveit, saminn árið 1712
(Jarðabók XI, 325):
Enginu spillir nokkuð Jökulsá í jökul-
hlaupum með grjóts og sands áburði,
og fyrir 5 árum eyðilagði hún góðan
engjapart.
Þarna virðist vera ótvíræð vísbending
um Jökulsárhlaup árið 1707. Að vísu
gæti skakkað ári til eða frá, en líklegra
er þó að treysta niegi þessari heimild.
Því til stuðnings má nefna, að í bor-
kjarna frá Bárðarbungu fannst
öskulag frá árinu 1707 (Sigurður Stein-
þórsson 1977). Virðist askan hafa svip-
uð efnaeinkenni og gjóska frá árinu
1720, sem tengja má hlaupunum, sem
lýst verður hér á eftir. Líkur fyrir
Jökulsárhlaupi árið 1707 væru því
verulegar, þó að engri heimild væri til
að dreifa.
Þetta hlaup hefur líklega ekki verið
með þeim stærstu. Þó gæti það hafa
stuðlað að því að hjáleigan Byrgissel
fór í eyði. Það mun hafa gerst vorið
1709. í Jarðabókinni segir svo um
þessa jörð (bls. 298):
Hætt er mönnum, húsum og fénaði þeg-
ar þau stóru jökulhlaup koma í Jökulsá,
en þó hefur ekki hingað til kotinu
grandað, en spillt hefur vatnsgángurinn
heyi, og menn flúið bæinn. Aftur nrá
þetta kot byggja, ef fólk til fengist.
Af heimildum má ráða að Byrgissel
hafi verið einhvers staðar á ntilli Þór-
unnarsels og Áshúsabakka (Ytri-
bakka). Fer þá að þrengjast hringur-
inn um nýbýlið Syðribakka. Byrgissel
hefur þó trúlega verið nokkru sunnar
(Óskar Sigvaldason, munnlegar upp-
lýsingar). Byrgissel byggðist ekki aft-
ur.
Hlaup 1719-1720
Eins og fyrr er sagt hafa fræðimenn
ekki haft spurnir af þessum hlaupum,
enda heimildirnar ekki aðgengilegar.
Hlaupanna er fyrst getið í þingsvitni,
sem tekið var að Keldunesi hinn 15.
maí 1720. Þar segir [9]:
Að Jökulsá á næst fyrir farandi sumri
og vetri og enn nú það á má sjá, haft
hafi svo stóran yfirgang, sem ei hefur í
elstu manna minni þvílíkur verið, og
með sínum vatnsgangi og áhlaupum
hafi hún tekið af á næstliðna suntri allt
það engi, sem lá undir þessarar sveitar
jarðir sem liggja fyrir ofan Keldunes,
og búendur á Ási, Byrgi, Tóvegg og
Hóli hafi aungvu heyi það ár náð af
Kelduhverfis sandi sökunt árinnar
áhlaupa og ýmsra farvega, sent hún í
gegnum sandinn gjört hafi, hvörjir til
yfirferðar hafi verið ófærir. En svo sé
ástatt í þessari sveit að hér sé hvörgi
engjatak frá áðurnefndum bæjum nema
í þessu takmarki, hvar fyrir þeir hafi
liðið stóra nauð af heyskorti á þessunt
vetri, svo að hefði ekki Guð gefið hag-
stæðan bata á þessu vori, þá er sýnilegt
að hvör kind af sauðfé mundi í hor út af
drepist hafa, jafnvel kýrnar, því
heybjörgin var þrotin allvíða og er ekki
184