Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 10

5. mynd. Segulsviðsmælingar
yfir segulmögnuðum hlut M.
Segulsviðið F í nokkrum
mælipunktum er sýnt sem ör
með stærð og stefnu; rót-
eindasegulmælir nemur að-
eins stærð örvanna, en ekki
stefnu. í raun eru stærðar-
breytingarnar yfir fornminj-
um oftast minni en 2% og
stefnubreytingar minni en 1°.
— Magnetic surveying above a
buried ferromagnetic object in
a vertical regional field (ex-
aggerated).
steinar, til dæmis í byggingaleifum,
geta valdið vel mælanlegum óreglum
sviðsins í allt að fáeinna metra fjar-
lægð (ekki síst ef þeir eru úr járnríkum
bergtegundum eða hafa einhverntíma
hitnað í eldi).
Langmest áhrif á segulsviðið, hlut-
fallslega séð, hafa þó að sjálfsögðu
hlutir úr járni og stáli. Seguleiginleikar
járnhluta eru mjög misjafnir, eftir
gerð járnsins, aldri, lögun hlutanna og
halla þeirra miðað við sviðstefnuna,
og áhrifum ryðmyndunar. Aðrir nytja-
málmar eru alveg ósegulmagnaðir.
Útslag segulmælis af völdum lítils
staks járnhlutar minnkar í öfugu hlut-
falli við þriðja veldi fjarlægðar frá
mælinemanum, og hafa fornleifafræð-
ingar og framleiðendur mælitækja
komið sér upp lauslegum reglum um
stærð hlutfallsstuðulsins þar á milli.
Þekktust er líklega sú regla, að eitt
tonn járns gefi um eitt nT segulfrávik
ef mælineminn er 30 metrum ofan við
járnið (Breiner 1973). Er neminn
gjarnan hafður í tveggja metra hæð, til
að minnka þau frávik sem geta stafað
af óreglulegu yfirborði jarðvegsins, en
flytja má hann langt frá mælitækinu
sjálfu, t. d. við neðansjávarmælingar.
Hin öra dofnun sviðsins með fjarlægð,
svo og þörfin fyrir þéttar og nákvæmt
staðsettar mælingar, útilokar notkun
flugvéla við fornminjaleit.
Útslag fæst þótt mælinemi sé til hlið-
ar við orsökina; má sú hliðrun ná
a. m. k. helmingi af dýpinu niður á
hana, en ekki meira en öllu dýpinu.
5. mynd sýnir aðstæður. F táknar
kraftlínur segulsviðs jarðar, þ. e.
stefnu frjálsrar segulnálar. Þessi
stefna, svo og styrkur sviðsins, er
breytilegt eftir staðsetningu nálægt
hinum gröfnu hlutum, en beint yfir
járnhlutum er það oftast sterkara en
eðlilegt jarðsegulsvið („jákvætt“ frá-
vik). Við nákvæmar mælingar af þessu
tagi getur þurft að leiðrétta fyrir
óreglulegum breytingum segulsviðsins
af völdum rafstrauma í háloftunum,
eða mæla samtímis segulsviðið í tveim
mismunandi hæðum og nota mismun
aflestra til túlkunar.
Meðal þeirra fornminja, sem fundist
hafa með segulsviðsmælingum, er
fjöldi skipsflaka frá blómatímum
Spánverja og Portúgala á ló.öld og
Hollendinga á 17. öld, og hafa bjarg-
ast miklir fjársjóðir úr sumum þeirra.
Á íslandi var róteindasegulmælir í
56