Náttúrufræðingurinn - 1985, Page 27

Jón Jónsson:
Eldstöðin við Leiðólfsfell
og sögnin um Tólfahring
INNGANGUR
Á árinu 1983 voru 200 ár liðin frá
Skaftáreldum og var þess á ýmsan hátt
minnst á því sumri. Ferðafélag íslands
lét ekki sitt eftir liggja hvað þetta
snertir, helgaði Árbókina 1983 eld-
sveitunum og efndi til fimm daga ferð-
ar um þessar sveitir. í þær ferðir var
lagt upp frá Kirkjubæjarklaustri, sem
þannig varð eins konar miðdepill ferð-
anna. Að sjálfsögðu voru eldstöðvarn-
ar ásamt hraununum frá 1783 eitt aðal
markmið þessara ferða. í sambandi
við lagningu Suðurlínu hefur vegur
verið lagður vestur Útsíðuheiðar allt
vestur að Skaftá. Liggur sá vegur
skammt sunnan við Eintúnaháls og
kemur vestur að Skaftá spölkorn sunn-
an við Leiðólfsfell. Einn dagur var
tekinn í ferð eftir þessum nýja vegi.
Það er ánægjulegt að sjá hvað vel hef-
ur tekist til um lagningu þessa vegar og
hvað öll umgengni í sambandi við það
er til fyrirmyndar. Með þessari vegar-
lagningu opnaðist leið inn á svæði,
sem fram að þessu hefur ekki verið
aðgengilegt fyrir hópferðir.
ÁÐUR ÓÞEKKTAR
ELDSTÖÐVAR
Þegar vestur að Hellisá kemur tekur
að bera á þykku, svörtu öskulagi ofar-
lega í jarðvegi. Má sjá það í rof-
skurðum og börðum meðfram vegin-
um og á stöku stað á yfirborði, þar
sem uppblástur hefur verið að verki
svo að efstu jarðlög eru fokin burt.
Þetta öskulag verður meira áberandi
er vestar dregur og þegar vestur á
Hólahaft kemur er, norðan vegar,
ekki annar gróður ofan á því en mosi
(1. mynd). Þar er það orðinn grófur
vikur (2. mynd) og innanum hann
hraunkúlur, sumar all stórar eða um
15-20 cm í þvermál. Af þessu er þeg-
ar ljóst að þetta getur ekki haft neitt
með gosið mikla 1783 að gera, heldur
hlýtur að eiga rætur að rekja til eld-
stöðva í næsta nágrenni og sem varla
geta verið mjög gamlar. Þeirra þarf
heldur ekki lengi að leita. Sýnilegt er
að Skaftáreldahraun hefur hér runnið
uppað — og kringum eldri eldstöðvar
en úr þeim hefur verið tekinn ofaní-
burður í veginn (1. mynd).
Það er ljóst að sú kvísl Skaftárelda-
hrauns, sem runnið hefur niður dalinn
milli Sæmundarskers og Leiðólfsfells
hefur náð þangað síðar en sú, sem
fylgdi gljúfri Skaftár. Kemur það og
heim við það sem séra Jón Steingríms-
son (útg. 1973) ritar og hafði eftir
mönnum úr Skaftártungu,sem þann
24. júní 1783 fóru „að skoða, hvað
gjörðist hér fyrir norðan byggðina; sáu
þeir þá eldrennslið komið fram í Hell-
isá hér á afréttinuni". Um það leyti var
Náttúrufræðingurinn 55 (2), bls. 73-81, 1985
73