Náttúrufræðingurinn - 1958, Blaðsíða 14

8
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
segulsvið jarðar á ísöld og næst þar á undan, þá sýna hraunin í döl-
um þessa svæðis, að gömlu, breiðu dalirnir voru fullgerðir við upp-
haf ísaldar og raunar nokkru fyrr, og að upphafi til hljóta Jjeir að
vera miklu eldri en ísöld. Aðeins flokkur hinna yngri og Jrrengri
dala er verk ísaldatímans. Jafnframt verður þá að horfast í augu
við þá afleiðingu, að ýmsar molabergsmyndanir, sem taldar hafa
verið jökulmenjar og eru það sumar, einnig að minni hyggju, eru
allmiklu eldri en frá hinum venjulega ísaldartíma.
Um Jrýðingu segulmagns í þessu sambandi verður að fara fljótt
yfir sögu. Það hefur kornið í ljós við rannsóknir á síðustu árum, að
segulmagn er þýðingarmikill eiginleiki lirauna og getur auðveldað
flokkun þeirra og stundum aldursgreiningu. Þegar basalthraun (blá-
grýti eða grágrýti) storknar, má segja, að ríkjandi segulsvið jarðar
á þeim stað festist í hrauninu og við rannsókn á hrauninu síðar
má finna hvaða stefnu jarðsegulsviðið hafði við storknun hrauns-
ins. Kemur þá í ljós, að í öllum yngri hraunum og aftur til fyrsta
hluta ísaldatímans var segulstefna í höfuðdráttum svipuð og á vor-
um dögum, en J>ar áður var lnin um tíma öfug, ]). e. í stað þess, að
norðurpóll frjálsrar kompásnálar hefði snúið norður og bratt nið-
ur hér á landi hefði liann þá snúið suður og bratt upp. Það virðist
mega telja öruggt, eftir rannsóknum á bergsegulmagni á íslandi,
í Frakklandi og Japan, að rnestan hluta ísaldatímans hafi segul-
sviðið snúið rétt, en öfugt alfyrst á þeim tíma og um nokkurt skeið
síðast á plíósen (1—7).
Nú hafa hraun með öfuga segulstefnu runnið eftir dölum í eldri
liokknum á Skagafjallgarði, en ungu dalirnir eru grafnir gegnum
þessi hraun. Eldri dalirnir hafa þá verið fullmótaðir við upphaf
ísaldar eða fyrr. Skal þessu nú lýst nánar (sbr. meðfylgjandi kort).
Ytri hluti Skagans er víðast hvar undir 200 m hæð og er gerður
2. mynd. Aðaldraettir landslags á Skagafjallgarði og útbreiðsla ungra hrauna.
100 m hæðalínur.
Main features of the topography of Skagafjallgarður. 100 m contour lines.
1. Hallárdalur, 2. Norðurárdalur, 3. Urðir, 4. Geitaskarð, 5. Strjúgsskarð, G.
Auðólfsstaðaskarð, 7. Höskuldsstaðanúpur, 8. Refsborg, 9. Sólheimaháls, 10.
Búrfell, 11. Gönguskarðsá, 12. Hryggjafell, 13. Stakkfell, 14. Mjóadalsskarð, 13.
Litla Vatnsskarð, 16. Þröngidalur, 17. Reykjaskarð, 18. Ambáttardalur, 19.
Brunnárdalur, 20. Haukaskarð, 21. Selhagi, 22. Svínadalsháls, 23. Stóradalsháls.