Náttúrufræðingurinn - 1958, Blaðsíða 10

4
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
sem nógu oft koma fyrir, ganga út hver á móti annarri og heildar-
útkoman verður reglum háð og er þetta vel þekkt á ýmsum svið-
um. Þetta á og við um suma þætti landslagsmyndunar að minnsta
kosti. Hvernig steinvölur velta eftir árbotni er tilviljun háð og til-
viljun gæti t. d. ráðið því, að völurnar sneiddu alltaf lijá vissum
bletti í botninum, þannig að hann slyppi við eyðingu. Árbotn, frá
upphafi til ósa gæti því orðið mjög óreglulega lagaður, þótt alls
staðar væri jafnhörð bergtegund. En reynslan sýnir allt annað; til-
viljanirnar ganga út og lengdarþverskurður eftir ánni verður í
stórum dráttum mjög reglulega lagaður. í þroskuðum dal getur
hann orðið svo reglulegur að honum megi gefa stærðfræðilegt
heiti : lógariþma- eða hýperbólulínu.
Fleiri þættir landslagsmyndunar eru reglum háðir, en það er
nauðsynlegt að greina á milli þeirra tilviljana, sem koma oft fyrir
og munu ganga út í heildarútkomu, og hinna, sem þetta á ekki við
um. Tíðleiki tilviljananna verður að vera mikill miðað við það
tímabil, sem er til athugunar. Þegar svo er, ráða í heildarútkomu
þeir kraftar, sem eru reglu háðir. Vil ég nú athuga nokkuð hvert
þetta sjónarmið getur leitt þegar tekin er fyrir heildareyðing stærra
landsvæðis.
Eyðing er talin hefjast með því, að flatt, láglent svæði rís fyrir
áhrif innri jarðkrafta og úr því verður hærri slétta. Risið hugsa ég
mér að gerist svo hratt, að telja megi eyðinguna hefjast að því loknu
og er þetta þá eitt dæmi af mörgum hugsanlegum um hlutfallið
milli ris- og eyðingarhraða. Eyðingin gæti verið í því fólgin, að
ofan af sléttunni ætist alls staðar jafnt. Þetta gerist þó ekki, lieldur
verður mest eyðing þar sem vatnið rennur. Sú eyðing beinir aftur
meira afrennsli inn til lækkuðu hlutanna þannig, að allt miðar að
skiptingu í dali og fjöll.
Rúmmál dals er að litlu leyti fólgið í því, sem er eiginlegur nið-
urgröftur aðalárinnar, heldur er það halli hlíðanna, sem gefur rúm-
málið og hann er skapaður af öðru, þyngdarkraftinum eins og
hann verkar beint á laus efni, og af rennandi vatni dreifðu á smærri
sitrur, þótt niðurgröftur árinnar sé hinsvegar forsenda þess, að þess-
ir kraftar fara að verka. Áhrif jökla eru hér ekki tekin til athugunar.
Þyngdarkrafturinn og straumhraði vatnsins eru í réttu hlutfalli við sini,
þar sem i er hlíðarhallinn, þrýstingur vatnsins á laust efni svo og flutt efnis-