Náttúrufræðingurinn - 1949, Blaðsíða 25

RAUÐHÓLL
17
Ofan í þessi augu eða svelgi [áður kölluð „afætur'* og „uppgönguaugu"] hljóp nú og
rann eldflóðið ... Hringsnerist þar og vafðist ofan í þenna svelg ósegjanlega raikið
af eldinum með gusum, stórura hvin og uppköstum, eins og þá látinn er lögur í stórt
ílát, hvar ei er nema eitt gat eða opnan á. Er gáta mín, að sá eldur, sem síðar sprengdi
sig upp úr jörðinni hér og hvar, liafi þessi verið, sömuleiðis, að þær miklu eldgusur og
reykir, er hér stóðu upp úr þeim gömlu hraunum í Land!)rotinu, höfuðlangt frá því,
scm það nýja hraun nú komst, hafi hér af staðið. [Úr Ritum um jarðelda eftir Markús
Loftsson.]
Hér er vissulega lýst gervigosum, sem koma upp fjarri hinu rehn-
andi hrauni, sem veldur jaeim. Ég var tregur að trúa þessari frásögn,
áður en ég skoðaði innviði Rauðhóls, en nú þykir mér ekki ástæða
til að rengja hana. Hún er að vísu aðeins lýsing, en ekki nein við-
hlítandi skýring. Hvaðan kemur hraunkvikunni nægilegur hiti, til
að hún geti smogið þröngar glufur Landbrotsliraunsins eða hið lausa
sjávarset hjá Rauðhól? — Það er ekki á mínu færi að svara þessu.
En benda má á hliðstæðu. Allir jarðfræðingar eru sammála um, að
það, sem þeir kalla ganga og œðar, sé til orðið við storknun berg-
kviku, sent smogið hefur um glufur í bergiriu, sumar æði langar og
furðu þröngar. En að mínu viti'hefur ekki enn verið skýrt eðlis-
fræðilega, hvernig þetta má verða. I báðum þessum dæmum hlýtur
að vera að verki einhver hitagjafi, sem ekki liefur enn tekizt að henda
reiður á, svo að við sé unandi. Og þ<> að fyrra dæmið (um gervi-
gígana) virðist ef til vill enn óskiljanlegra en hið síðara (um ganga
og æðar) — þá er það stigmunur, en ekki eðlismunur.
Að öllu þessu athuguðu liallast ég enn lielzt að þeirri skoðun, að
Rauðhóll sé gervigígur. Og samkvæmt þeirri tilgátu skal hér í stuttu
máli og með teikningu til skýringar sögð sköpunarsaga hans og næsta
umhverfis.
1. Berggrunnurinn (skástrikaður á teikn.) myndaðist einhvern
tírna á ísöld, ef til vill í síðasta hléi hennar. Hann er úr þykkurn grá-
grýtishraunum, sem runnið hafa austan að, sennilega um langan veg.
2. Um margar þúsundir ára svarf ísaldarjökull ofan af berggrunn-
inum, en vann misvel á honum, svo að sums staðar grófust í geilar,
en ávalar klappabungur standa eftir á milli. Ein þeirra er Hvaleyrar-
holt. Enn fremur brotnaði og haggaðist berggrunnurinn eitthvað
um þessar mundir, og olli J>að nokkru um mishæðirnar, en l>rota-
brúnirnar hafa máðst og jafnazt af jöklinum.
2