Náttúrufræðingurinn - 1949, Blaðsíða 17

Guðmundur Kjartansson:
RAUÐHÓLL
í hrauninu sunnan undir Hvaleyrarholti við Hafnari'jörð stóð
snotur hóll, sem hét Rauðhóll, Þátíð er iiér höfð af ásettu ráði, því
að nú er lítið eftir af hólnum. Stór malargryfja er komin í staðinn.
Á Herf.r.kortinu, 1:50000, er Rauðhóll sýndur 24 m yfir sjó árið
1908. Þegar ég man lyrst eftir Rauðhól, fyrir lullum 20 árum, var
hann enn óskaddaður að kalla af manna völdum. Ég gæti trúað, að
hann hafi verið um 10 m hár upp af hrauninu. Nokkuð var hann
gróinn mosa, lyngi, grasi og öðrum hraungróðri, en víða skein í bert
grjótið, og það var alls staðar hraungjall og hraunkleprar, hvort
tveggja rautt að lit. Ef ég man rétt, var hundaþúfa á iiæstu nibbunni,
og austur af henni var dálítil skál í hólinn, grunn og grasi vaxin.
Jarðvegur eða rauð skriða liuldu alls staðar mót hólsins og lnaunsins,
sem liann stóð í, og var því ekki ljóst, livort lá ofan á liinu.
Um þessar mundir var ég nærri sannfærður um, að Rauðhóll væri
gervigígur, þarna hefði aðeins gosið upp úr hrauninu sjálfu og næsta
undirlagi þess, meðaii hraunið var ekki fullstorkið, en væri ekki um
raunverulegar eldstöðvar að ræða.
Þorvaldur Thoroddsen lýsir gervigígum (sem hann nefnir auka-
gíga eða hráunkatlá) og skýrir myndun þeirra, sem hér segir (Lýsing
íslands, II b., bls. 93):
A Isleiizknm hraunum eru aukagigir og hraunhallar (hornitos) algcngir. Slíkir smá-
gígir hópa sig ofl saman á litlu svæði, svo tugum skiptir og jaliivel hundruðum.
Hraunkatlar þessir standa reglulausl í hraununum, cn gosgígir raða scr oftast í vissar
stefnur, cftir brestum í jarðarskorpunni. Þessir aukagígir eru í raun réttri engir gígir,
]tó þeir hafi gíglögun, þeir standa ekki í sambandi við innri hlula jarðar, en hafa und-
ir sérstökum kringumstæðum myndazt á hraununum sjálfum og hafa hita og afl ein-
giingu tir þcim. 1>ar sem mikið hraun rennur út í ntýri eða vatn, sýgur hraunið í
sig svo mikla vatnsgufu, svo þar fcr að gjósa, og geta gos þau staðið alllengi, ef hraun-
ið er þykkt. l'egar hraunið kólnar, eru þá eftir á því liópar af rauðuin gjallhnigum
og svörtunr liraunkötlum, sem myndazt liafa af þcssunt smágosum. Stundum tvfstra