Náttúrufræðingurinn - 1949, Blaðsíða 48

40
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
Húsatóftum hvarf á burt laug sú, er þar hafði áður alla ævi verið.
Þar rifnaði og sprakk svo djúpt, að ekki sá niður.“
Þessa jarðskjálfta er getið í samtíma annálum, og l>er þeim saman
um, að þetta hafi verið mikill landskjálfti („landskjálfti mikli“, Lög-
mannsannáll) og bæ.'r liafi fallið á Rangárvöllum. Um breytingar á
hverum í Haukadal er ekki getið nema í Oddverja annál, en Annales
regii geta þess, að „brunnar urðu ásýndar sem mjólk um III daga í
Flagbjarnarholti." Enginn samtímaannál getur Heklugoss þetta ár,
og eru þó Heklugosin næstu á undan og eflir upp talin. Er nær
óhugsandi, að gos 1294 hefði ekki verið nefnt í þessum annálum, ef
slíkt hefði raunverulega átt sér stað. Mín skoðun er því sú, að ekkert
gos hafi verið í Heklu þetta ár, en að Oddverja annáll, sem saman
er tekinn nær þremur öldum síðar, hafi ruglað sarnan heimildum af
jarðskjálftanum 1294 og Heklugosinu árið 1300, sem er eitt hið
mesta vikurgos úr Heklu. Það sem sagt er um vikurinn 1294 í Odd-
verjaannál, kemur ákaflega vel he.’m við það, sem við nú vitum um
gosið 1300. Og skýringin á ruglingi annálshöfundar liggur í augum
uppi. Árið 1300 verður aftur landskjálfti á Suðurlandi, sem er
sterkastur á Rangárvöllum, og féllu þar bæir eins og 1294. Annálar
lýsa þessum jarðskjálftum báðum með svipuðu orðalagi. Það er því
ekki undarlegt, þótt síðari tíma annálahöfundur hafi ruglað jtessu
saman og tengt fyrri jarðskjálftann atburðum, sem raunverulega
urðu í sambandi við hinn síðari. Ég held því, að það sé alveg óhætt
að strika gosið 1294 úr afrekaskrá Heklu gömlu. Hún hefur nóg .að
státa af samt.
En snúum okkur aftur að Geysi. Ég hef fylgt vikurlaginu X í
jarðvegssniðum víða um svæðin norður og norðvestur af Heklu og
um vestursýslur Norðurlands og tel næsta öruggt, að það sé a. m. k.
2000 ára gamalt. Líklegan aldur á því tel ég, að svo stöddu, vera um
2500 ár. Neðsta ljósa lagið, Y, er miklu eldra, vart yngra en 5000
ára, en gæti verið 6000—7000 ára. í jarðvegssniðunum við Hagavatn
og Sandvatn er tiltölulega þunnt jarðvegslag milli þessa lags og
botnurðar þeirrar, er jökullinn skildi eftir í lok síðasta jökulskeiðs-
ins, en gera má ráð fyrir, að moldarjarðvegur hafi tekið að myndast
tiltölulega fljótt, eftir að jökla leysti, þ. e. fyrir 8000—9000 árum.
Af Geysissniði mínu má sjá, að kís'lhrúður hefur farið að myndazt
þar alllöngu áður en lag Y myndaðist. Má Jiví telja næsta öruggt, að
þarna hafi verið hverasvæði mestallan, ef ekki allan, tímann síðan
jökulskeiðinu lauk (posfglacial-tímann) og ekki loku fyrir það skot-