Samvinnan - 01.08.1967, Side 14

ARNÚR HANNIBALSSON:
SKÚLI - TIL HVERS?
I.
1. Almennir skólar eru sögu-
lega ungar stofnanir. Ánauð-
ugir bændur miðalda þurftu
hvorki að lesa né skrifa til að
yrkja jörðina og skila eigend-
um sínum arði af henni.
En á 19. öld kemur tvennt
til: Þróun lýðræðis og iðn-
væðing. „We must educate our
masters“ („Við verðum að
mennta húsbændur okkar“, þ.
e. kjósendur), sagði Robert
Lowe, enskur skólamaður eftir
miðja 19. öld.
Iðnvæðingin hafði það í för
með sér, að vinnulýðurinn
þurfti að kunna á maskínur.
Þróun tækninnar gerir síaukn-
ar menntunarkröfur til al-
mennings.
2. 20. öldin er öld almennrar
menntunar. Áður fyrr fékk all-
ur þorri manna tilsögn í
frumatriðum einum: þegar
þeir höfðu lært að lesa, skrifa
og fara með einfaldar tölur,
gátu þeir farið að vinna. Að-
eins örfáir nutu framhaids- og
æðri menntunar. En nú er
þessu snúið við. Aðeins fáír
geta látið sér nægja sjö ára
skyldufræðslu. Allir reyna að
klifra eins langt upp eftir
skólakerfinu og þeir komast.
Menntun er skilyrði fyrir
frama og velgengni.
3. Almennir skólar eru af-
sprengi lýðræðis og iðnvæðing-
ar. Á okkar öld verða þeir lyk-
ilstofnanir þióðfélagsins: Þeir
veita réttindi til allra sér-
hæfðra starfa, þeir móta að
miklu leyti þann þroska, sem
valdhafarnir, ríkið, vill að
kjósendur hafi til að bera.
4. Á miðöldum voru skólar
þarfir til að mennta fámenna
stétt guðfræðinga og presta,
sem höfðu það hlutverk að sjá
um, að vinnulýðurinn tileink-
aði sér siðaboð þóknanleg yfir-
stéttinni, svo að friður ríkti í
ríkinu. Allan annan nauðsyn-
legan lærdóm fékk unga kyn-
slóðin innan vébanda fjöl-
skyldunnar. Hún var miðill
allrar þekkingar, verkmenn-
ingar, arfleifðar, siða.
5. í iðnþjóðfélagi er þetta
gjörbreytt. í stórborgum nú-
tímans er fjölskyldan að vísu
enn uppeldisaðili, en flest störf
hennar, sem áður voru, eru
komin í hendur opinberra
stofnana.
6. Skólinn verður ekki aðeins
þekkingarmiðill heldur og upp-
eldisstofnun og mótar að meira
eða minna leyti skapgerð, við-
horf, hugsunarhátt, dómgreind,
siðamat nemendanna.
7. í miðaldaþjóðfélaginu var
allt í föstum skorðum. f tækni-
þjóðfélagi er allt á íleygiferð.
Það fellur í hlut skólans ekki
aðeins að veita staðgóða al-
menna menntun í helztu
greinum vísinda, heldur og svo
staðgóða menntun, að nem-
endurnir reynist hæfir til að
skipta um starf seinna á æv-
inni, vegna þess að það starf,
sem valið var í upphafi, hverf-
ur vegna tæknibreytinga.
8. Tækniþjóðfélagið leggur á
herðar hins opinbera lausn
fjölmargra vandamála, sem áð-
ur voru einkamál hverrar fjöl-
skyldu.
Til lausnar þessara vantía-
mála þarf vit, þekkingu, skyn-
semi; sérfræðinga á fjölmörg-
um sviðum. Brjóstvit, vana-
lausnir — „það sem var nógu
gott fyrir afa er gott fyrir mig"
— dugir ekki lengur. Alla þessa
sérþekkingu leggja skólarnir
til.
9. Fjöldaframleiðsla skapar
fjölframleiðsluneytendur. Hlut-
verk manna er ekki aðeins að
framleiða vöruna, heldur og að
neyta hennar, koma henni í
lóg, svo að framleiðslan geti
haldið áfram. Það, sem hver
gerði áður heima hjá sér fyrir
sig, er nú verksmiðjufram-
leiðsla.
Menningin verður að fjölda-
framleiðslu. Menn vinna við
vélar og eyða frítíma sínum við
vélar (fj ölmiðlunartæki).
Þetta leggur skólunum enn
eitt hlutverk á herðar: Að
rækta manndóm og dómgreind
borgaranna, svo að beir haldi
áttum og tapi þeim ekki i
hringiðu breytinganna, haldi
sjálfstæði sínu og kunni að
nota frítíma sinn við skapandi
iðiu en ekki einungis við að
láta vélar mata sig. Húmanísk
menning verður að lífsnauð-
syn. Bregðist skólinn þessu
hlutverki, framleiða fjölda-
framleiðslutækin skríl. Um
lýðræði er þá tómt mál að tala.
10. Aðstaða skólans til að
sinna þessu hlutverki fer eftir
viti, skynsemi og vilia valdhaf-
ans (löggjafans). Valdhafinn
velur þau verðmæti, sem borin
eru á borð í almennum skól-
um. Val hans fer eftir aðstöðu
hans til eðlis þekkingarinnar,
til mannlegra verðmæta, þ. e.
eftir því, hvers konar heim-
speki hann aðhyllist.
Hvernig er það líf, sem er
þess virði að lifa því? Hvernig
er sá einstaklingur, sem hægt
er að bera virðingu fyrir?
Hvaða hæfileika ber helzt að
rækta? Hvert er hið æskileg-
asta siðgæði? Þessum spurn-
ingum verður valdhafinn að
svara, og hann gerir það í
verki með pólitík sinni, en
svörin fara eftir verðmætamati
hans, heimspeki hans.
11. Siðmenningin setur æ
fleiri skorður við óheftri útrás
frumhvata, krefst skynsam-
legrar hegðunar og skapar
þannig nauðsyn á virkjun afla
í manninum sjálfum til skap-
andi starfa, nauðsyn á ekki
minni landvinningum inn á við
í manninum sjálfum en hafa
orðið út á við í beizlun náttúru-
aflanna.
II.
Ef ég legði spurningar eins
og þessar fyrir gest og gang-
andi: Hvers virði er lífið?
Hvers virði er frelsið? Hvers
virði er þjóðin? þá myndu
flestir hrista höfuðið með
spurn í augum. Ef einhver virti
mig svars, fengi ég líklega að
heyra eitthvað um fisk, pen-
inga eða steinsteypu.
Við fslendingar höfum af
skyndingu stokkið út úr mið-
öldum í iðnvæðingu nútímans
og erum enn ekki teknir að
átta okkur. Tvær kynslóðir
hafa lagt alla sína orku í fram-
kvæmdir, í breytingu lífsaö-
stæðnanna. En þegar mesta
víma steinsteypuæðisins líður
hjá á seinni hluta aldarmnar,
hljóta menn að spyrja sig
grundvallarspurninga: Til
hvers? Athyglin beinist að
aðlögun lífshátta að breyttum
aðstæðum og nýju mati verð-
mæta.
III.
1. íslenzkur skóii er enn á
miðaldastigi. Öll kennsluskip-
an íslenzkra skóla á beina ætt
sína að rekja til heimspeki
Platons og skólans í Alex-
andríu, sem svo sameinuðust
lúterisma og þýzkri heimspeki
(og náðu hápunkti í heimspeki
Hegels). Þessi skólastefna kom
til okkar frá Danmörku, rót-
festist í Skálholti og á Bessa-
stöðum og ríkir enn í hinum
Lærða skóla, Latínuskclanum
eða Menntaskólanum, eins og
hann nú heitir.
Allt frá þeim tíma, að al-
mennri fræðslu var komið á
hér á landi fyrir 60 árurn, hef-
ur verið hugsað um það eitt,
að skólarnir næðu til sem
flestra, um útbreiðslu skólans,
14