Samvinnan - 01.08.1967, Síða 50

Framlag Halldórs Laxness til íslenzkra
bókmennta er æði margþætt, en þó mun
það sennilega vera tvennt sem mestu
varöar. Annarsvegar eru tök hans á ís-
lenzku máli, hin frábæra stílsnilld sem
segja má að hafi endurskaþað tunguna,
fært henni nýjan og margefldan þrótt
sem lyftir verkum hans til hæstu tinda
íslenzkrar frásagnarlistar. Stílleikni hans
er ekki einungis máttug og seiðandi, held-
ur beinlínis lygilega frjó og fjölbreytileg,
þannig að með hverju nýju verki oþinber-
ar hann okkur áður óþekktar hliðar á
skáldgáfu sinni. í því sambandi er ekki
ófróðlegt að gera sér þess grein, að stíl-
snilld Halldórs er að miklu leyti áunninn
eiginleiki, sem hann hefur ræktað og
þjálfað með langri og strangri ögun, en
sjálf málkenndin virðist á hinn bóginn
vera honum ásköpuð ásamt frásagnar-
gáfunni.
í annan stað hefur Halldór Laxness
unnið það markverða afrek að rekja svo
til öll hin sígildu stef íslenzkra bók-
mennta á ferskan og nýstárlegan hátt.
Hann hefur tekið til meðferðar sjávar-
þorpið, kotbóndann, alþýðuskáldið, upp-
reisnarmanninn, draumsýn þjóðarinnar í
niðurlægingunni, ódrepandi kjark lítil-
magnans, hetjusöguna fornu, útþrána og
frægðardrauminn, ævintýrið og para-
dísarleitina, skringilegheit og rótleysi nú-
tímans. í vissum skilningi eru verk hans
þverskurður af lífi þjóðarinnar fyrr og
síðar — þau endurspegla flest það sem
máli skiptir í sögu og viðhorfum íslend-
inga. í þeim skilningi er ævistarf hans
einstætt í bókmenntunum.
En þráttfyrir ótrúlega fjölhæfni Hall-
dórs í stíl og yrkisefnum, ganga tvö
meginstef einsog rauður þráður gegnum
allan skáldskap hans. Þetta er í sjálfu
sér ofureðlilegt, því yfirleitt er það svo,
að hver höfundur leggur upp í lífið með
ákveðin grundvallarviðhorf, sem mótazt
hafa af uppeldi hans, erfðum og um-
hverfi. Þessi viðhorf taka að vísu marg-
víslegum ytri breytingum og koma fram
í nýjum myndum, en kjarni þeirra er
hinn sami. Kannski mætti líkja þessu
við leikara sem kemur fram í mörgum
og ólíkum gervum, en varðveitir jafnan
sinn eigin kjarna.
Það er vitaskuld ævinlega varhugavert
að kasta fram einföldum alhæfingum um
jafnflókið viðfangsefni og bókmenntirnar
LAXNESS
eru, en ég ætla að hætta á það, þar sem
ég fæ ekki betur séð en i verkum Halldórs
Laxness séu tvö meginstef eða grundvall-
arviðhorf sem mynda gagnstæða póla og
skapa verkunum innri spennu. Þetta hef-
ur orðið því skýrara sem lengra hefur
liöið á skáldferil hans.
Annar póllinn, og sá sem tvímælalaust
stendur hjarta skáldsins nær, er táknaður
með einstaklingum sem ég hef kennt við
„taóisma" í allra rúmustu merkingu, af-
þvi ég finn ekki aðra betri skilgreiningu.
Hér er um að ræða einstaklinga sem eru
einfaldir í viðhorfum og lífsháttum, jarð-
bundnir, grandlausir, sjálfum sér nógir,
óháðir umhverfi sínu, þjóðfélagi, stund-
tízku, almenningsáliti, fjármunum og
öðrum hégóma heimsins. Þeir eiga innra
með sér hugsjón eða draum sem veitir
þeim öryggi og óhagganlegan sálarstyrk.
Einsog ég sagði hafa þessir einstaklingar
fengið æ skýrari útlínur með árunum.
Salka Valka og í minna mæh Arnaldur
eru dæmi þessa mannskilnings og síðan
Bjartur í Sumarhúsum, en hann kristall-
ast fyrst í Ólafi Kárasyni og síðan í
organistanum og móður hans, Birni og
ömmu í Brekkukoti, Steinari í Hlíðum og
loks pressaranum í Dúfnaveizlunni. Jón
Hreggviðsson og Arnas Arnæus eru vitan-
lega einnig tilbrigði við þetta sama stef
og fjöldinn allur af öðrum persónum í
skáldsögum og smásögum Laxness.
Allir þessir einstaklingar — sem eru
innbyrðis mjög sundurleitir, afþví hér
er ekki um neina formúlu að ræða — eiga
það sammerkt að þeir eru með einhverj-
um hætti hafnir yfir umhverfi sitt, óháð-
ir boðum og bönnum misviturra manna.
Þeir láta fyrst og fremst stjórnast af
innri sannfæringu, eiga hugsjón sem
gerir þá stærri en aðra menn, göfgar þá
og skírir. Mér virðist þetta vera hin eigin-
lega mannshugsjón skáldsins, þó margt
í hans eigin lífi kunni að benda til ann-
ars, og kem ég að því síðar.
Þó Halldór hafi í Gerplu og víða annar-
staðar unnið það þjóðþrifaverk að hleypa
vindinum úr hinni fornu mannshugsjón
íslendingasagna einsog hún birtist í svo-
nefndum hetjudáðum víkinga og annarra
manndrápara, má ekki gleyma hinu, að
hann er á sinn hátt í samhljóðan við þá
mannshugsjón íslendinga til forna sem
var ekki síður djúpstæð, nefnilega hug-
sjón hins friðsama vitmanns og manna-
sættis sem birtist í einstaklingum einsog
Njáli á Bergþórshvoli, Gesti Oddleifssyni,
Ingimundi gamla, Gissuri hvíta og jafn-
vel líka Gísla Súrssyni og Gunnari á Hlíð-
arenda, sem báðir voru seinþreyttir til
vandræða. Mannshugsjón Halldórs er
margþættari og tærari, en hún á tví-
mælalaust meðal annars rætur sínar í
því meginviðhorfi íslendingasagna, að
andlegt atgervi sé heillavænlegra og virð-
ingarverðara en líkamsafl.
Hinn póllinn í skáldskap Halldórs Lax-
ness er heimsmaðurinn, hinn sjálfhverfi
tækifærissinni sem kemur ár sinni fyrir
borð í þjóðfélaginu, athafnamaðurinn,
máttarstólpi mannfélagsins. Þessir ein-
staklingar eru ekki endilega illir, saman-
ber Bogesen, Pétur þríhross, Búa Árland
og Gúðmúnsen; stundum eru þeir lífs-
þreyttir bölsýnismenn, öðrum stundum
skoplegir góðgerðamenn. En þegar öll
kurl koma til grafar eru þeir fyrirlitlegir,
afþví þeir eru annaðhvort falskir eða sið-
ferðilega blindir. Athafnir þeirra stjórn-
ast ekki af innri sannfæringu, þeir lifa í
sjálfsblekkingu og telja sér trú um að þeir
fái hreppt lífið með því að hegða sér í
samræmi við leikreglur spilltrar veraldar.
Þó þeir séu kannski ekki illir í sjálfum
sér, eru þeir verkfæri hins illa í heimin-
um, ranglætis, blekkinga, siðblindu, afþví
þeir hafa tekið prjál heimsins fram yfir
sína eigin sál. Þessir einstaklingar koma
fyrir í ýmsum gervum í flestum verkum
Halldórs, í Rauðsmýrarmaddömunni og
Birni á Leirá, fegurðarstjóranum og
Gvendó, auk þeirra persóna sem fyrr voru
nefndar og fjölmargra annarra. Þeir eiga
sér að jafnaði ekki viðreisnar von, en þó
kemur fyrir að þeir iðrist og bæti ráð sitt,
einsog Gvendó í Dúfnaveizlunni, og má
vera að það sé til marks um aukið um-
burðarlyndi skáldsins á efri árum gagn-
vart mannlegum ófullkomleik.
Þegar höfð er í huga sú mannshugsjón
Halldórs Laxness, sem ég hef stuttlega
drepið á, má það virðast undarlegt hve
áhugasamur hann hefur verið um mál-
efni dagsins og athafnasamur á vettvangi
þjóðmálanna. Enginn annar íslenzkur
rithöfundur hefur tekið jafnvirkan þátt
í þjóðmálabaráttunni og enginn haft
önnur eins áhrif á hugsunarhátt og öll
viðhorf íslendinga, ekki einungis með
skáldverkum sínum, heldur einnig og ekki
síður með greinum og ritgerðum sem fylla
50