Samvinnan - 01.08.1967, Qupperneq 52

Silfurlampinn, verðlaun Fé-
lags íslenzkra leikdómenda
fyrir beztan leik hvert leikár,
hafa undanfarið verið hin eina
reglubundna viðurkenning sem
veitt er hér á landi fyrir tiltek-
in listaverk ár fyrir ár. Þessi
verðlaun voru veitt í fyrsta
sinn vorið 1954, fyrir leikárið
1953—54, en þá um vorið hafði
verið stofnað Félag íslenzkra
leikdómenda sem er samtök
leikdómara við dagblöð, viku-
blöð eða tímarit sem birta leik-
dóma að staðaldri. Tilgangur
félagsins segir í félagslögum að
sé að gæta hagsmuna og rétt-
inda leikdómenda gagnvart
leikhúsum, blöðum og tímarit-
um sem og öðrum aðilum; að
stuðla að heilbrigðri og röklegri
gagnrýni sem sett sé fram af
menningarlegri háttprýði; að
vinna að aukinni leiklistar-
menningu. Þetta eru almenn
markmið félagsins. En megin-
verkefni félagsins hefur alla tíð
verið veiting Silfurlampans
enda gagngert til félagsins
stofnað með slíka viðurkenn-
ingu í huga.
I reglum um Silfurlampann
segir m. a. að verðlaunin veit-
ist einu sinni á leikári fyrir
bezta leik ársins og komi allir
leikarar til álita sem að dómi
félagsins hafi sýnt frábæran
leik, hvort heldur sé í litlu
hlutverki eða stóru. Allir félag-
ar FÍL hafa atkvæðisrétt um
úthlutun verðlauna, enda hafi
þeir dæmt leiki það leikár. At-
kvæðagreiðsla er skrifleg og
leynileg og fer fram milli
funda, en formaður telur at-
kvæði á fundi. Greiðir hver
félagsmaður þremur leikurum
atkvæði, 100 stig, 75 stig og 50
stig, og lætur jafnan getið
hlutverks sem hann telur leik-
ara eiga viðurkenningu fyrir.
Hæsta stigatala veitir verð-
launin enda þótt ekki sé byggt
á sama hlutverki á öllum at-
kvæðaseðlum. Verður að hafa
betta í huga þótt sagt sé að
leikari hljóti Silfurlampann
fyrir tiltekið hlutverk, að oft
og einatt fær hann saman-
lagðan stigafjölda sinn fyrir
Olafur Jónsson:
SILFURLAMPINN
fleiri en eitt hlutverk þó hitt
komi oftar fyrir að leikdómur-
um beri saman í mati sínu. En
ekki hefur það hent nema einu
sinni að allir félagsmenn kysu
sama leikara hæstu stigatölu
fyrir sama hlutverkið; það var
árið 1957.
Eins og hér má sjá voru verð-
laun ekki veitt fyrir leikárið
1959—60, en á aðalfundi félags-
ins það ár var sú breyting
gerð á reglum um Silfurlamp-
ann að heimilt væri að láta
veitingu hans niður falla ef
sérstakar ástæður þættu fyrir
hendi. Var síðan samþykkt í
einu hljóði að veita ekki Silfur-
lampann fyrir þetta leikár.
Ekki er mér kunnugt hvaða
sérstakar ástæður þóttu fyrir
þessari ráðabreytni né hvort
leikárið 1959—60 var til neinna
muna fátæklegra eða fábreytt-
ara en leikár gerast upp og
ofan. Hitt er Ijóst að neyta
verður þessarar heimildar með
stakri varfærni enda hefur það
ekki verið gert síðan. En hún
gerir félaginu fært, ef þurfa
þykir, að lýsa óánægju sinni
með starf leikara og leikhús-
anna heilt leikár; öðruvísi
verður það vart skilið ef verð-
launin eru felld niður.
Annað vekur þó meiri athygli
ef litið er yfir listann hér til
hliðar. Öll þessi ár hefur aðeins
ein leikkona hlotið Silfurlamp-
ann, Guðbjörg Þorbjarnardótt-
ir árið 1961; og virðist bað að
vísu alveg óeðlilegt hlutfall. En
sé hugað að atkvæðatölunum
sjálfum ár fyrir ár kemur á
daginn að minnsta kosti tvær
leikkonur aðrar, Helga Valtýs-
dóttir og Herdís Þorvaldsdóttir,
hafa margsinnis staðið mjög
nærri því að fá bessa viður-
kenningu. Þannig munaði ein-
nngis fjórðungi atkvæðis, 25
stigum, með Helgu Valtýsdóttur
og Val Gíslasyni sem hlaut
Silfurlampann 1958, og sami
munur var með Herdísi Þor-
valdsdóttur og Helga Skúlasyni
árið 1964. Og séu stigatölnr
lagðar saman fyrir öll árin
reynast bessar tvær leikkonur
til muna hærra á blaði en flest-
ir þeir sem raunverulega hafa
hlotið verðlaunin. Óneitanlega
er það skrýtin tilviljun að báð-
ar þessar mikilhæfu leikkonur
skuli hafa orðið útundan með
þessum hætti — en aðra skýr-
ingu kann ég ekki á því.
Minnsta kosti hygg ég það
fjarri sanni að leikdómarar séu
ónæmari menn en gengur og
gerist á kvenlega verðleika á
leiksviöinu eða utan þess. En
þau þrettán ár sem Silfurlamp-
inn hefur verið veittur hafa um
það bil 40 leikarar hlotið at-
kvæði og ýmsir aðrir vitaskuld
staðið nærri því að fá verð-
launin þótt dæmi þeirra Her-
dísar og Helgu sé eftirtakan-
legast.
í annan stað er augljóst að
Silfurlampinn er jafnan veitt-
ur fyrir aðalhlutverk þótt í
reglum hans segi skýrt og skil-
merkilega að hann skuli veitt-
ur fyrir frábæran leik hvort
heldur sé í stóru eða litlu hlut-
verki. Vant er að segja hvað
valdi þessu, hvort heldur at-
hygli leikdómenda sé óeðlilega
einskorðuð við hin stærri hlut-
verk, eða hvort minni hlutverk,
og aukahlutverk, séu að jafnaði
vanskipuð eða vanleikin í ís-
lenzkum leiksýningum. Ef til
vill koma báðar þessar ástæður
til. En víst væri það æskilegt og
gerði verðlaunin að líkindum
þarflegri ef þau væru öðru-
hvoru veitt fyrir leik í litlu
hlutverki. Og þarflegt væri ef
félagið gæti, minnsta kosti
öðruhvoru, veitt einhverskonar
viðurkenningu fyrir leikstjórn
og ef til vill einnig önnur leik-
húsverk. Um þau efni hefur
stundum verið rætt en málin
fallið niður jafnharðan, enda
er Félag íslenzkra leikdómenda
ekki auðugur félagsskapur og
hefur varla bolmagn fyrir öðru
en Pilfurlampanum.
F.yrsta sinn sem Silfurlampinn
var veittur, 1954, begar Harald-
ur Björnsson hlaut verðlaunin.
fór sjálf afhending hans fram
á árshátíð Félags íslenzkra
leikara. Heyrt hef ég bví fleygt
að sumum leikdómendum hafi
þótt anda köldu móti sér þegar
þeir gengu í salinn þessara er-
inda, og minnsta kosti sumum
leikurum hafi þótt þetta heldur
tortryggilegur slettirekuskapur.
Hafi svo verið, er viðhorf leik-
ara breytt síðan. Nú munu leik-
húsmenn almennt meta að
verðleikum þessa viðurkenn-
ingu og þann hug sem að henni
stendur; og út á við meðal al-
mennings vekur Silfurlampinn
jafnan nokkra athygli. Framan
af var nokkuð á huldu hver
bæri kostnaðinn af verðlaun-
unum; og stóðu þá einstakir
styrktarmenn að veitingu
þeirra auk blaðanna. Nú eru
fyrir löngu komnar fastar regl-
ur um þetta þannig að blöðin
greiða árlegt tillag til Silfur-
lampans, og hefur leikdómari
ekki atkvæðisrétt nema blað
hans standi í skilum. Félaga-
tala leikdómenda hefur verið
á reiki, en 6—9 atkvæði hafa
verið greidd frá ári til árs; síð-
ustu árin eru það dagblöðin í
Reykjavík ásamt Mánudags-
blaðinu sem standa að verð-
laununum. Silfurlampinn hef-
ur ýmist verið afhentur vor eða
haust og lengi vel í all-veglegri
veizlu, að vísu einatt fámennri,
sem félagið efndi til, en í seinni
tíð hefur afhending hans verið
höfð einfaldari og með öllu
íburðarlaus. Þessi hóf eru nú
jafnan um miðjan júnímánuð
þegar leikári er að Ijúka, og
þangað er allt leikhúsfólk boð-
ið og velkomið og svo aðrir
áhugamenn.
Og Silfurlampinn hefur nú
einnig orðið fyrirmynd annarr-
ar viðurkenningar, bókmennta-
verðlauna dagblaðanna, sem
veitt voru í fyrsta sinn í fyrra-
vetur, fyrir árið 1966. Um bau
var ekkert félag stofnað heldur
veita blöðin verðlaunin í eigin
nafni, en ritdómarar beirra
skipa dómnefnd og greiða at-
kvæði um beztu bók ársins með
sama hætti og kosið er um
Silfurlampann. Þess er að
vænta að báðar þessar viður-
kenningar, silfurlamni og silf-
urhestur, verði hér eftir fastur
báttur í íslenzku menningar-
lífi.
52