Samvinnan - 01.08.1967, Síða 60

Enginn er ábyrgur fyrir
önnur verk en þau, sem
hann hefur unnið af frjáisum
vilja. Frjálsræði viljans er því
skilyrði þess, að siðfræðin geti
fjallað um það, hvernig fram-
ferði manna eigi að vera
(normativ etik). Sé gert ráð
fyrir því, að viljinn sé bund-
inn, getur siðfræðin einungis
fengizt við að lýsa framferði
manna eins og það er, án þess
að setja fram nokkra viðmið-
un (deskriptiv etik).
Determinismi og indeter-
minismi hafa reynzt ósættan-
legar andstæður, einmitt vegna
þess að hvor kenningin um
sig er í rauninni lokuð heims-
mynd. Tilraunir til þess að
samræma þessar kenningar
enda flestar á því að ætla
frelsinu ákveðið takmarkað
svið, sem ekki er í neinni
snertingu við hið ófrjálsa svið,
t. d. að viljinn sé frjáls, en at-
hafnirnar bundnar af orsaka-
tengslum. í rauninni eru báð-
ar þessar kenningar metafys-
iskar og verða þær því hvorki
sannaðar né afsannaðar.
Orsakasetningin er styrkasta
stoð determinismans. Er þá
gert ráð fyrir því, að engin
breyting geti átt sér stað án
undanfarandi orsakar. Er og
gjarnan á það bent, að raun-
vísindi nútímans bysgjast á
orsakasetningunni.
Einnig er
talið mikilvægt, að læknavís-
indin hafa sýnt fram á náin
tengsl líkams- og sálarlífs. Sé
það rétt, að allar breytingar
verði vélrænt, vegna óhjá-
kvæmilegs orsakasamhengis,
er augljóst að maðurinn verð-
ur ekki gerður ábyrgur gerða
sinna og þar af leiðandi verð-
ur engin þörf fyrir normativa
siðfræði.
Þeir sem halda fram inde-
terminisma viðurkenna yfir-
leitt að möguleikarnir, sem
valið er á milli, séu mjög tak-
markaðir af fortíð einstakl-
ingsins, erfðum og aðstæðum.
En lögð er áherzla á, að for-
tíðin sé ekki hið eina, sem ó-
hjákvæmilega leiði til þeirrar
ákvörðunar, sem tekin er.
M.ö.o. er indeterminisminn
afstæður (relativ, ekki abso-
lut). Dregið er í efa að yfir-
leitt sé hægt að taka ákvörð-
un algerlega frjálst, án tillits
til fortíðar og aðstæðna.
Indeterminisminn telur að
ekki sé sannað, að orsakasetn-
ingin sé jafn algild og deter-
minisminn heldur fram. Þá
telur indeterminisminn hæpið
að draga ályktanir um sálarlíf
manna af niðurstöðum nátt-
úruvísindanna, en á sviði
þeirra hefur orsakasetningin
einkum reynzt nytsöm. Rann-
sókn fyrirbrigða (obiekta)
fjallar um það sem er, þ. e.
það sem þegar er orðið og til-
heyrir því fortíðinni. Hinsveg-
ar er augnablikið, þegar á-
kvörðunin er tekin og lífinu
lifað, utan sviðs hinnar obi-
ektivu könnunar og þar með
orsakasetningarinnar.
Wolfgang Trillhaas bendir á
það í siðfræði sinni (Ethik, bls.
55 ff.) að tvennskonar mann-
leg reynsla liggur að baki
hinna metafysisku kenninga
um determinisma og indeter-
minisma.
Þannig eru ákvarðanir
manna fyrirfram takmarkaðar
af því sögulega tímabili og því
landi og þjóð sem þeir eru af
og lifa með. Sálarlífið mótast
af tíðarandanum og virðist að
"~*nilegu leyti aðeins vera við-
brögð við umhverfinu. Þá er
og augljóst, að það efni, sem
ákvörðunin fjallar um, er fyr-
ir hendi áður en ákvörðunin
er tekin. Möguleikarnir, sem
valið er um, eru til áður en
valið er, sbr. Trillhaas (Ethik
bls. 55): „Das, was ich wáhlen
oder verwerfen soll, habe ich
eben nicht frei gewáhlt, son-
dern es ist mir gegeben oder
nicht.“ Þá má benda á það, að
engum sönnunum verður kom-
ið við um það, hvort hægt
hefði verið að taka aðra á-
kvörðun eða bregðast öðruvísi
við í ákveðnum aðstæðum en
gert hefur verið.
Hinsvegar er það staðreynd,
að menn finna til ábyrgðar
vegna unninna verka. Sá, sem
ákvörðun tekur, ber auðvitað
ekki ábyrgð á áhrifum tíma
og aðstæðna, en sá er ábyrg-
ur, sem veit um afleiðingar
ákvarðana sinna og verka,
einnig sá, sem getur eða á að
vita um afleiðingarnar. Um-
hugsun um það, sem gert er,
er því ein helzta stoð siðgóðr-
ar breytni.
Þessi tvennskonar reynsla —
annarsvegar að viljinn sé
bundinn, hinsvegar að hann
sé frjáls — virðist í fljótu
bragði útiloka hvor aðra, með
svipuðum hætti og determin-
ismi og indeterminismi. En
reynsla manna virðist benda
til þess, að þessi tvennskonar
reynsla rekist ekki á, heldur
sé viljinn frjáls innan vissra
mjög þröngra takmarka
Almætti Guðs birtist ekki
í óhjákvæmilegum orsaka-
tengslum allra hluta, heldur
í algerlega frjálsum og per-
sónulegum vilja hans. Hin-
ar metafysisku kenningar um
determinisma og indetermin-
isma standa því algerlega utan
við og í andstöðu við hið
kristna frelsishugtak. Algert
(absolut) frelsi er aðeins í
Guði. Hver sá, sem kýs að lifa
heiminum og telur sig vera
frjálsan þar með, lifir í blekk-
ingu. Heimurinn er fallinn frá
Guði og hver sem honum teng-
ist fjarlægist Guð og þar með
hið eina raunverulega frelsi.
Að kristnum skilningi er
frjálsræði viljans því fólgið í
því að lifa í samræmi við vilja
Guðs. Gyðingar töldu að algjör
uppfylling boða lögmálsins
væri eina leiðin til Guðs, en
sú leið hefur reynzt ófær. Þar
með varð lögmálið að bölvun,
sem í rauninni fremur tengdi
menn hinum fallna heimi en
Guði, leiddi til syndar í stað
hjálpræðis (sbr. Gal. 3: 10 og
13). Hjálpræðisverk Krists er
frelsun undan oki lögmálsins
og heimsins (Gal. 3:13, 4:5).
En það frelsi, sem Kristur veit-
ir, er ekki til þess, að hægt sé
að uppfylla lögmálið, heldur
eru þeir, sem hann hefur
frelsað, „dánir lögmálinu til
þess að lifa í Guði“ (Gal. 2:
19). í samræmi við þetta eru
ummælin í Gal. 5:1 a: „Til
frelsis frelsaði Kristur oss“
og 5:13 a: „Því að þér voruð
bræður, kallaðir til frelsis."
Augljóst er af þessu, að frelsi
kristins manns er fengið fyrir
hjálpræðisverk Jesú Krists.
Frá kristnu sjónarmiði er
frelsið því ekki neinn mann-
legur eiginleiki, heldur gjöf
Guðs. Frelsi er hið sama og
frelsun, enginn á frelsið nema
hann sé frelsaður.
Þar sem frelsið er náðargjöf
Guðs, getur maðurinn ekki
eignazt það í eitt skipti fyrir
öll. Hinn frelsaði maður verð-
ur stöðugt að veita náðargjöf
frelsisins viðtöku. Hinn nýi
maður, sem lifir undir náð,
lifir eftir sem áður í hinum
fallna heimi, verður fyrir á-
hrifum hans og freistingum.
Hann verður því stöðugt að
berjast gegn þessum áhrifum
og hinum gamla manni, sem
er ofurseldur þeim. Hinn
fallni heimur er ekki fær um
að veita náð Guðs fyllilega
viðtöku og tileinka sér frelsi
hans.
Það verður ekki fyrr en við
endurkomu Jesú Krists, er
allri synd verður eytt og heim-
urinn verður endurskapaður,
að hann eignast beina hlut-
deild í frelsi Guðs. Hið kristna
frelsishugtak er því eskatolog-
iskt að því leyti, að hið full-
komna frelsi er fyrirheit sem
mun uppfyllast í fyllingu tím-
ans.
Hinar ýmsu kirkjudeildir
hafa tekið ólíka afstöðu
til hins kristna frelsishugtaks,
allt frá áherzlu á mikilvægi
frjálsræðis viljans mönnum
til hjálpræðis til algerrar fyr-
irhugunar Guðs.
Rómversk-kaþólska kirkjan
leggur áherzlu á frjálsræði
viljans. Telur hún, að frjáls-
ræði mannlegs vilja komi
fram í því, að hann hefur
hæfni til að taka afstöðu til
köllunar Guðs. Þennan hæfi-
leika hefur maðurinn þó að-
eins vegna hlutdeildar sinnar
í frelsi Guðs. Telur rómverska
kirkjan, að maðurinn eigi
nokkra hlutdeild í frelsi Guðs,
þrátt fyrir syndafallið. Þessi
hlutdeild er mismikil, minnst
þegar maðurinn lætur und-
an freistingum og syndgar, en
mest þegar maðurinn er alveg
á valdi Guðs náðar. Róm-
verska kirkjan telur, að mað-
urinn geti fyrir eigin tilverkn-
að aukið frelsi sitt.
Skylt er að benda á, að
rómverska kirkjan viðurkenn-
ir, að viljafrelsinu eru skorð-
ur settar af erfðum, umhverfi
og öllum aðstæðum. En hún
telur, að ákvarðanir, teknar af
frjálsum vilja, hafi bein áhrif
á hjálpræði manna og farnað
(og minnir því um margt á
hinn metafysiska indetermin-
isma).
Reformeraða kirkjan leggur
megináherzlu á hátign og al-
veldi Guðs. í samræmi við það
telur hún að örlög manna séu
fyrirfram ákveðin af Guði, þ.e.
Guð útvelur suma til frelsun-
ar en aðra til glötunar. Þessi
fyrirhugun Guðs (praedesti-
natio) bindur þannig hinn
mannlega vilja. Fyrirhugunar-
kenningin á sér heimspekilega
hliðstæðu í hinni metafysisku
kenningu um determinisma.
60