Samvinnan - 01.08.1967, Side 62

Enn á ný hefur vetur farið hörðum hönd-
um um gróður landsins. Viðleitni til auk-
innar ræktunar hefur beðið hnekki af
snjóasömum vetri og köldu vori. Víða
norðanlands leysti snjóa seint af túnum
og loks þegar jörð var auð, kom i ljós að
túngróður var stórskemmdur af kali.
Tjónið af þessum völdum er mjög tilfinn-
anlegt og víðtækt norðanlands, og þeim
mun ískyggilegra, þar sem kalið hefur
endurtekiö sig í nokkur ár í röð i sumum
byggðarlögum. Nýræktir þriggja ára og
eldri hafa einkum verið hart leiknar. Víða
eru þess háttar sáðsléttur svo illa farnar
að ekki er að vænta af þeim neinnar uþþ-
skeru. Á öðrum vaxa á stöku stað toppar
af snarrót, sem á sér djúpar rætur og
ættuð er úr gamla innlenda sverðinum,
en í stað sáðgresisins eru víðir vellir þakt-
ir hýjungi af arfa og gulu slafaki, sem
vart er nýtandi til heyskapar. Ofan á
þetta tjón bættist köld sumarveðrátta á
Norðausturlandi svo spretta hefur orðið
litil á þeim túnum, sem þó komu
óskemmd undan vetrinum.
Á fjölmörgum nýræktum norðaustan-
lands náði uppskera í byrjun ágústmán-
aðar ekki tíu hestum á hektara og víða
reyndist uppskeran mun minni við áætl-
unarmælingar mínar, einkum á nýrækt-
um á annnesjum norðaustanlands.
í þessum byggðarlögum hlýtur heyfengur
því að verða mun minni en í meðalárum.
Og er ekki ósennilegt að víða fáist í ár
aðeins þriðjungur venjulegra heyja. Er
tjónið að vísu misjafnt eftir jörðum. Á
stöku stað er helmingur túna kalinn, viða
þriðjungur og enn minna á fjölda jarða,
en á fæstum jörðum norðaustanlands eru
ókalin tún. Er ástandið það alvarlegt, að
fóðurskortur er fyrirsjáanlegur og þá víða
einnig niðurskurður búpenings, ef ekkert
er að gert til bóta. Fóðurskortur af völd-
um kals virðist hafa orðið tíðari nú síðari
ár miðað við það sem var fyrri hluta líð-
andi aldar. Er kalið að verða einn hinn
mesti vágestur sem herjar á íslenzka
grasrækt.
Langt er þó frá því að tjón af völdum
kals sé nein nýlunda hér á landi. í rit-
gerð minni um Rannsóknir á kali túna
árin 1951 og 1952 rakti ég nokkuð sögu
kalskemmda á fyrri öldum. Þar er þess
getið um árið 1782, „að ekki hafi orðið
hærð tún á 8 bæjum á Langanesi. Árið
eftir segir Hannes biskup Finnsson, að
um vorið hafi verið hörð veðrátta norð-
anlands — kom þar hafís með frosti og
kuldum fyrir allt Norðurland, „sem kop-
uðu grasvextinum, stórir flekkir í túnum
fölnuðu og urðu hvítgulir. Þau kól líka
allvíða, þar sem þau voru bezt og sléttust,
svo stórskallar urðu i þeim, uppúr hverj-
um að ekki spratt eitt strá i nokkur eftir-
fylgjandi ár. Sum grasstráin voru með
þremur eða fjórum köflum“, skrifar hann,
„bleikgulum af visnan, og öðrum fagur-
grænum, en grasið í gulu flekkjunum var
visnað niður að rót eins og sina. Á þessu
öllu bar meira til dala en á útkjálkum.“
Síðan lýsir biskupinn, hvernig sumar
jurtir hafi horfið með öllu, en aðrar kalið
til stórskemmda."
Eftir frostaveturinn mikla 1881 var þetta
skráð: „Grasgefnustu túnaslétturnar voru
víða graslausar, og ekkert upp úr þeim,
nema óþrifaarfi, einkum á Suðurlandi,
því að þar rigndi aldrei, heldur voru sí
og æ þurrakuldar af norðri, og á Norður-
landi voru túnin svo snögg og taðan svo
smá, að víða varð hún eigi bundin nema
í hálfum sátum og sums staðar í brekán-
um. Sums staðar á útkjálkum urðu túnin
varla hærð, nema kragi rétt í kringum
bæina.“
Mér hefur talizt svo til að á 17., 18. og 19.
öld hafi að jafnaði þriðja hvert ár verið
grasleysisár, sem oftastnær mun hafa
orðið sökum kaldrar veðráttu og kals.
Það sem af er þessari öld telst mér hins
vegar aðeins fimmta hvert ár vera gras-
leysisár af völdum kalskemmda.
í niðurstöðum á rannsóknum mínum á
kalinu 1951 til 1952 benti ég á að kal-
skemmdir væru ekki nýtt fyrirbæri í ís-
lenzkum landbúnaði, þótt ræktunarað-
ferðir seinni ára kynnu að hafa stuðlað
nokkuð að aukinni kalhættu á túnum.
Mýrarjarðvegi væri hættast við kali,
einkum ef hann væri rakur. í nýlega
framræstum mýrum væri kalhættan
mest, sem meðal annars stafaði af því,
að þær sléttur væru ekki kýfðar nægilega
og fengi yfirborðsvatn ekki næga fram-
rás, en gæti frosið í svellalög og kæft
undir sér allan gróður. Of mikil og ein-
hliða notkun köfnunarefnisáburðar virt-
ist geta veikt grassvörðinn og stuðlað
þannig að nokkru leyti að kali. Að öðru
leyti virtist misjöfn hirðing sléttunnar
ekki hafa teljandi áhrif á kalhættu tún-
anna. Þannig var lítill munur á áhrifum
misjafns sláttutíma eða beitar. Þó virtist
vetrar- og vorbeit einna verst. Sáðsléttur
Dr. Sturla Friðriksson
62