Samvinnan - 01.12.1967, Síða 32

átt sinn þátt í auknum hagn-
aði og gert mögulega betri
áætlanagerð og eftirlit. Þrátt
fyrir þetta er nú og hefur frá
upphafi verið mikið rætt um
þau mörk, sem skynsamlegt sé
að halda sig við í OR-athug-
unum, vegna þess að margir
þættir þeirra mála, sem stjórn-
endur þurfa að fást við, verða
oft eigi settir fram á talnaleg-
an hátt.
Einn af frumkvöðlum OR í
síðari heimsstyrjöldinni var
nóbelsverðlaunahafinn dr.
Blackett, en hann átti einnig
mikilsverðan þátt í þróun
radarsins. Hann lagði sérstaka
áherzlu á, að við OR-athuganir
væri nauðsynlegt að læra af
reynslunni og að OR-þátttak-
endur mættu aldrei hafa fram-
kvæmdavald, en að þeir ættu
frekar að hafa mjög greiðan
aðgang að þeim stjórnendum
sem þeir ynnu fyrir. Þessar
ályktanir dró hann af þeirri
reynslu, er hann fékk sem einn
af aðal vísindalegum ráðgjöf-
um brezku stjórnarinnar í síð-
ari heimsstyrjöld.
Að lokum skal minnzt á einn
tilgang OR, sem er sá að leggja
aðaláherzluna á að finna beztu
lausn á rekstri einhvers kerf-
is. Ef viðkomandi kerfi er mjög
margbrotið, getur oft verið
erfitt að afla nauðsynlegra
gagna til þess að raunhæf
lausn fáist, en þá er oft horf-
ið að því ráði að finna hag-
kvæmustu lausn á undirkerf-
um í aðalkerfinu, og er þá
vandinn að samræma þær
lausnir, sem fram koma, þann-
ig að bezta lausn fáist fyrir að-
alkerfið. Þetta atriði má heim-
færa á OR-athugun þá, sem
nú er unnið að á íslenzka síld-
ariðnaðinum. Ef aðalkerfinu
er skipt í eftirfarandi kerfi:
1. síldveiðifloti,
2. síldarbræðslur,
3. söltunarstöðvar,
4. síldarfrystihús,
5. síldarflutningaskip, ein-
ingar sem tilheyra
vinnslustöðvum sem fjar-
lægar eru veiðisvæðunum,
þá má líta svo á, að kerfi
nr. 1. sjái kerfum nr. 2 til 5
fyrir hráefni og að milli þeirra
geti myndazt samkeppni um
hið takmarkaða hráefnismagn
sem til fellur.
Innan hvers kerfis getur orð-
ið samkeppni um hráefnið, t. d.
milli síldarflutningaskipa, þ. e.
a. s. fjarlægra vinnslustöðva,
og vinnslustöðva næst veiði-
svæðunum; söltunarstöðvar
geta keppt innbyrðis um hrá-
efnið og svo framvegis.
Ef mögulegt væri að finna
einhverja hagkvæmustu lausn
á uppbyggingu og rekstri hvers
kerfis fyrir sig, myndi það því
alls ekki jafngilda hagkvæm-
ustu lausn fyrir aðalkerfið eða
þjóðarbúskapinn í heild.
Ef litið er á síldveiðiskipin
t. d. og gert ráð fyrir því, að
fundnar hafi verið þær stærð-
ir skipa (ásamt veiðiútbúnaði),
sem mestan arð hefðu gefið
miðað við þátttöku í síldveið-
um um nokkurra ára bil, þá
er ekki þar með sagt, að sú
stærð gæfi beztan arð við þær
veiðar, sem skipin stunda utan
síldveiðitímans. Á sama hátt
má hugsa sér, að minnka
mætti hagkvæmustu stærð
síldveiðiskipa, sem hefðu stöð-
ugt samband við síldarflutn-
ingaskip, sem staðsett væru á
miðunum o. s. frv.
Sem dæmi um það að hag-
kvæmasta lausn á rekstri og
fjárfestingu í síldariðnaðinum
gæti verið önnur en það sem
þjóðarbúskapnum væri hag-
kvæmast má t. d. nefna fólks-
flutninga milli landshluta. Ef
uppbygging á síldarvinnslu-
stöðvum í einum landshluta
hefur í för með sér verulegan
tilflutning á fólki, þannig að
byggð legðist niður, ellegar að
veruleg fólksfækkun yrði í öðr-
um landshluta, þá er vafasamt
að mögulegt sé að meta það á
talnalegan hátt, a. m. k. myndu
þar koma til margir þættir sem
eigi er mögulegt að setja talna-
legt mat á, þótt það sé mögu-
legt að einhverju leyti. Hér
myndi það eingöngu vera hlut-
verk stjórnmálamanna að
meta, að hve miklu leyti þeir
vilja og geta stuðlað að „jafn-
vægi í byggð landsins", þótt
þeir gætu m. a. haft hliðsjón
af ítarlegri OR-athugun á síld-
ariðnaðinum.
O'perations Research
í íslenzka síldariönaðin-
um og síldveiöunum
Tilgangur OR-athugunarinnar
í köflunum hér á undan hef-
ur tilgangi og aðferðum OR að
nokkru verið lýst, en í þessu til-
felli er gengið út frá því að
eðlilegur tilgangur sé sá, að
OR-athugunin leiði í Ijós þær
leiðir sem stuðla myndu að
sem mestum hreinum ágóða
síldariðnaðarins í heild með
því að nýta öll tiltæk gæði
(resources) á sem hagkvæm-
astan hátt. Slík beztun (opti-
mization) á heildarkerfinu
myndi því eiga að geta haft í
för með sér aukinn hagnað
fyrir alla þá aðila, sem hags-
muna eiga að gæta í síldveið-
um og síldariðnaði.
Val úrlausnarefna
og úrlausnaraðferðir
Margar leiðir eru færar til
þess að fást við jafn marg-
þætt verkefni og hér er um að
ræða. Með tilliti til þeirra upp-
lýsinga, sem virtust liggja
fyrir, var valin sú leið að nota
til úrlausnar verkefnisins
„simulation computer pro-
gram“, þ. e. a. s. stærðfræði-
legt kerfislikan, sem hægt
væri að vinna með í rafreikni.
Einfaldasta kerfislíkanið má
setja fram eins og gert er á
mynd 1, þar sem sýnt er eitt
veiðisvæði, síldveiðifloti sem
fær veiði sína af þessu svæði,
vinnslustöðvar sem taka við
síldinni frá skipum, og mark-
aður sem tekur við síldarafurð-
unum. Á mynd 2 er sýnt í stór-
um dráttum það kerfislíkan
sem notað hefur verið hingað
til við frumathuganir. Á mynd
2 er markaðinum sleppt og að-
eins teknar síldarbræðslur af
vinnslustöðvum, en þær hins-
vegar sýndar margar vegna
mismunandi staðsetningar á
landinu. Hver síldarbræðsla er
sýnd sem þrískipt, þ. e. lönd-
un, þrær og bræðsla, en afköst
við löndun og bræðslu ásamt
þróarrými skipta að sjálfsögðu
miklu máli. Síldveiðiflotinn er
sýndur sem mörg skip og hvert
þeirra getur valið um margar
síldarbræðslur, sem það siglir
með veiði sína til. Ástæður fyr-
ir því að þetta kerfislíkan var
valið voru, að við frumathugun
var einfaldast að taka aðeins
eina vinnsluaðferð til með-
ferðar. Ennfremur byggjast af-
köst alls kerfisins fyrst og
fremst á veiðinni sjálfri. Að
öðru jöfnu fæst meiri veiði
eftir þvi sem raunverulegur
veiðitími skips er lengri, þ. e.
a. s. eftir þvi sem „dauði tím-
inn“ sem fer í siglingu til og
frá höfn og löndun er styttri.
Eðlilegt virtist þessvegna að
byrja á því að athuga, hvern-
ig skipin veldu sér löndunar-
höfn, með það fyrir augum að
sjá, hvort annað val á löndun-
arstað hefði aukið afköstin.
Þekking á því hvernig skipin
velja sér höfn er einnig grund-
völlur fyrir athugunum á
áhrifum af breytingum á kerf-
inu (ný síldarbræðsla o. s. frv.)
á heildarafköst. Valið var
tímabilið 18. sept. til 7. nóv.
1964 þar sem þá var eingöngu
um bræðslu að ræða og upp-
lýsingar voru aðgengilegar.
Orðið kerfislíkan hefur ver-
ið notað hér á undan og það
verið táknað með myndum.
Raunverulegt kerfislíkan eða
reiknilíkan er samsafn af for-
múlum og stærðfræðilegum
tengslum milli tölulegra
stærða, sem í þessu tilfelli er
sett saman í forskrift fyrir raf-
reikni.
Eftirliking (simulation) fer
þannig fram, að rafreikni eru
gefin upp tölugildi fyrir
ákveðnar stærðir sem geta
táknað eitt af þrennu:
1) utanaðkomandi áhrif (t. d.
staðsetningu veiðisvæðis)
sem við getum engin áhrif
haft á eða
2) ákvörðunaratriði (t. d. val
löndunarhafnar) eða
3) lýsing á hugsanlegu fram-
kvæmdaatriði í kerfinu (t.
d. stærð og staðsetning
vinnslustöðvar).
Kerfislíkanið segir síðan raf-
reikninum, hvernig á að vinna
úr þessum tölum til þess að fá
nýjar tölur um afköst o. fl.
Rafreiknirinn er síðan látinn
reikna í gegn hvernig þróun-
in hefði orðið við gefnar að-
stæður yfir lengri eða skemmri
tíma.
Kerfislíkan nr. 2 — 1. stig
OR-athugunar
Á mynd 2 er sýnt í grófum
dráttum, hvernig kerfislíkanið
sem nú er unnið við er byggt
upp. Hér er raunverulega að-
eins um nokkurskonar ein-
falda beinagrind að ræða, sem
þó felur í sér upplýsingar um:
1) Veiðisvæði með þeim ein-
kennum sem ráðandi hafa
verið á haustveiðum undan-
farandi ára.
2) Síldveiðiflota þar sem gerð
er grein fyrir vissum ákvarð-
andi stærðum allra skipa.
Skipunum er skipt í flokka
eftir stærð með 10 tonna
mismun milli flokka, en
siglingahraði innan hvers
flokks er tekinn sem senni-
legt meðaltal.
3) Raunverulegt daglegt afla-
magn hvers skips á athug-
unartímabilinu svaraði til
þess að þau hefðu komið til
hafnar með 44% af áætl-
aðri mestu hleðslu. í kerfis-
líkaninu var útreiknuð með-
alhleðsla um 2% hærri,
þannig að samsvörunin er
viðunandi.
4) Um síldarbræðslur: stað-
setningu, sennilegustu af-
köst við löndun, þróar-
rými, bræðslugetu, og mót-
tekið síldarmagn úr hverju
einstöku skipi.
Kerfismyndin (eða reikni-
likanið) með fyrrnefndum upp-
lýsingum er síðan sett fram
32