Samvinnan - 01.12.1967, Blaðsíða 57

Jón Vídalín
Hallgrímur Pétursson
N. F. S. Grundtvig
skipuðust málin í Noregi. Þar í landi bar
siðbótin ekki gæfu til að eignast neina
umtalsverða innlenda forystumenn, og
varð afleiðingin sú, að umskiptin komu
mestmegnis fram í mynd valdboðs frá
Danakonungi. Innlend bókagerð varð
næsta takmörkuð, en í hennar stað komu
danskar guðsorðabækur, er höfðu ör-
lagarík áhrif á þróun norskrar tungu,
fjarlægðu hið opinbera ritmál frumgerð
sinni, en skáru því danskan stakk. Verður
sú saga bezt skilin í ljósi þeirra við-
bragða, er íslenzkir siðbótarmenn höfðu
í frammi við áþekkar aðstæður.
Hér á landi reið ofbeldi Danakonungs
baggamuninn við tilkomu hins nýja
siðar. Ásælni konungs til kirkjueigna og
brigðmælgi hans við Gissur Einarsson
sýna og, að honum hefur verið annað
ofar í huga en efling kristinnar menn-
ingar úti hér. En þar skildi á milli ís-
lendinga og Norðmanna, að hinir fyrr-
nefndu höfðu frá upphafi á að skipa
úrvalsmönnum, er hugðust koma í fram-
kvæmd raunverulegum umbótum á trú-
arlífi landsmanna og menningu. Hér var
í öndverðu slegin hin tvístrengjaða harpa
trúar og tungu, sem Marteinn Lúther
hafði hnitað saman suður í Wittenberg.
Oddur Gottskálksson þýddi Nýja testa-
mentið á íslenzku, prédikanasöfn og ritl-
ingar töluðu til manna þeim orðum er
allir skildu, og sálmakveðskapur leit
dagsins ljós, óburðugur í fyrstu, en stóð
til bóta. Og í fylling tímans gekk Guð-
brandur Þorláksson fram á sjónarsviðið,
þetta fágæta stórmenni, sem fékk þjóð
sinni í hendur Heilaga ritningu í við-
hafnarmeiri útgáfu en síðan hefur sézt
hér á landi, sálmabók og messusöngsbók,
en þar að auki aragrúa sundurleitustu
rita, er flest horfðu með nokkrum hætti
til eflingar trú íslendinga og þjóðlegri
reisn.
Bókaútgáfa Guðbrandar verður ekki
rakin í þessu máli. En starf hans og
þeirra siðbótarmanna, er fyrir honum
fóru, bjargaði íslenzkri tungu á örlaga-
stund. íslenzkir menn þurftu aldrei að
notast við danskar guðsorðabækur.
Hjálpræði Guðs var þeim um ókomnar
aldir boðið í búningi ástkæra ylhýra
málsins, er ágætt hefur börn þessa lands
frá upphafi byggðar til vorra daga. Og
þeim sérleik íslenzkrar menningar, sem
allt til þessa er einasta réttlæting vor í
augum heimsins, var af siðbótarmönnum
siglt hjá háskalegasta blindskerinu, er
orðið hefur á vegi hans fyrr og síðar. Því
að svo ríkt var vald trúar og kirkju yfir
hugum manna á 16. og 17. öld, að hefði
íslenzka kirkjan orðið að grípa til
danskra rita málstað sínum til fram-
dráttar, þarf ekki um það að spyrja,
hvaða tunga hefði orðið ríkjandi í land-
inu um síðir.
Hitt er og jafn víst, að með siðbót-
inni hljóp nýr vöxtur í bókmenntir lands-
manna í heild og þar með ástundun ís-
lenzkrar tungu bæði í lausu máli og þó
einkum bundnu. Væri auðgert að finna
þeirri fullyrðingu stað, þó að við það
eitt verði látið lenda að vísa almennt til
hinna fjölmörgu íslendinga, er á síðari
hluta 16. aldar og á hinni 17. fengust við
skáldskap, sagnaritun og fræðimennsku
ýmiss konar, fornmenntir innlendar og
erlendar, málvísindi, lýsingu lands og
þjóðar o. fl. o. fl., að ógleymdri guð-
fræðinni, sem iðkuð var í ýmsum mynd-
um og af meiri elju en nokkru sinni fyrr
og síðar. Er ekki að efa, að lútherskur
rétttrúnaður skartaði hér hinni húman-
ísku skikkju sinni svo sem bezt mátti
verða, en bar hana íslenzkum arfi hlað-
búna í skaut niður.
Þjóðmenning vor átti við ramman reip
að draga á þeim öldum, er í hönd fóru
við lok siðbótaraldar. Krumma hins ófyr-
irleitna konungsvalds herti með öllum
ráðum það steinbítstak, er hún hafði náð
um og eftir siðbótina, þó að íslenzkir
menn og einmitt oddvitar kirkjunnar
toguðust á við konunginn um hvert það
hráskinn, er þeir fengu hönd á fest.
Hallæri tröllriðu landsmönnum, og hæk-
ilbjúgir stóðum vér um það er biskups-
stólar og alþingi voru til grafar borin í
lok 18. aldar. Tungan fór ekki varhluta
af þessari hnignun, þrátt fyrir atfylgi
meistara Jóns og annarra, er uppréttir
stóðu.
En þegar aftur birti af degi, átti kirkj-
an enn sem fyrr sinn leik í tafli. Jón
Þorláksson, Tómas Sæmundsson og
Matthías Jochumsson skulu nefndir, og
mun enginn minnkaður þó að sagt sé,
að þessir Kristsmenn þrír hafi mörgum
fremur skilað endurreisn íslenzkrar
menningar síðari tíma drjúgan spöl
áleiðis, en þar með varðveitt og vökvað
hina fornu arfleifð siðbótarinnar með
eftirminnilegum hætti.
IV
í upphafi þessa máls var á það bent,
að verkefnaval hins almenna kirkju-
fundar, sem nú er haldinn, væri mjög
tímabært. Öðru er skylt að bæta við. Um
þessar mundir minnumst vér 450 ára af-
mælis siðbótar. Sú hátíð verður tæpast
öllu betur haldin en með þeim hætti,
sem nú er að stefnt, að liðsmenn
lútherskrar kristni á íslandi ráðgist um,
hvað gera skuli trú vorri og tungu til
eflingar.
í þeirri umræðu höfum vér að bak-
hjarli kirkjuföðurinn sjálfan, hinn
óskelfda uppreisnarmann frá Witten-
berg, er elskaði Guð svo heitt, að hon-
um varð andstyggð öll smásálarleg var-
kárni varðandi málstað hins hæsta, en
unni jafnframt þjóð sinni og tungu svo
óbrigðulum sefa, að eldmóður hans end-
urnýjaði ásýnd beggja.
í fylgd með honum eru íslenzkir kirkju-
menn margra alda, þreyttir menn af
löngu stríði, en þrautseigir og óbugaðir,
hertir í linnulausri baráttu fyrir erindi
Guðs á jörðu og varanlegri togstreitu
við þau öfl, er rista vilja íslenzku þjóð-
erni blóðörn.