Samvinnan - 01.12.1968, Síða 12

Um þessar mundir höldum
við hátíðlegt hálfrar aldar af-
mæli fullveldisins, sem var í
rauninni lokaáfangi langrar og torsóttrar sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar.
Með sambandslagasáttmálanum 1918 var fullt og óskorað sjálfstæði
ísiendinga tryggt, og lýðveldisstofnunin 1944 var sögulega séð ein-
ungis fullgilding á einu ákvæði sáttmálans, þó hún væri að sinu leyti
hinn merkasti viðburður, sem ævinlega verður minnzt með fögnuði
og stolti, eða að minnstakosti meðan íslendingar bera gæfu til að
varðveita sjálfsvirðingu sína, en hún hefur sem kunnugt er átt erfiða
daga að undanförnu.
Það er siður að staldra við á tímamótum sem þessum, horfa yfir
farinn veg og reyna að glöggva sig á hvað áunnizt hafi og hvert
stefni. Slík allsherjarkönnun er ekki gerð í þeim fimm greinum sem
helgaðar eru íslandi og Norðurlöndum í þessu hefti, heldur er þeim
ætlað að bregða upp nokkrum svipmyndum úr nútíð og fortíð. Tvær
greinanna fjalla einvörðungu um fortíðina, önnur um aðdraganda og
megininntak sambandslagasáttmálans og ástandið sem ríkti á íslandi
fyrir réttum fimmtíu árum, hin um þann gilda þátt í íslenzkri menningu
síðustu alda, sem ofinn var í höfuðborg Dana og íslendinga, Kaup-
mannahöfn, þar sem örlög margra mætustu og áhrifamestu sona þjóð-
arinnar voru ráðin. Er fróðlegt að sjá hvaða augum einn helzti andans
maður Dana á þessari öld leit marga þá íslendinga sem hann hafði
kynni af, menn sem borið hefur hátt í ýmsum greinum hérlends menn-
ingarlífs á fyrra helmingi tuttugustu aldar. Greinin er skrifuð af mikilli
hlýju og næmum skilningi á sérkennum þeirra íslendinga sem á vegi
höfundarins urðu.
Þriðja greinin fjallar um vanda líðandi stundar, þá kosti sem íslend-
ingar standa andspænis í hörðum heimi samtíðarinnar. Greinin er rituð
af því hispursleysi og einlægni, sem er aðal Ivars Eskelands, og ætti
að verða öllum hugsandi íslendingum þörf hugvekja um brýnar og
aðkallandi spurningar. Nánari tengsl íslands við önnur Norðurlönd á
sem flestum sviðum er ein af meginforsendum þess, að íslendingar
fái lífi haldið sem þjóðernisleg og menningarleg heild. Þessi mál verður
að skoða raunsæjum augum og án allrar tilfinningasemi: skilyrði þess
að íslendingar komist hjá að drukkna í hinu engilsaxneska hafi, sem
umlykur þá, er að þeir hafi vit og vilja til að treysta þau bönd frænd-
semi og gagnkvæmra hagsmuna, sem gert hafa Norðurlönd samstæða
og áhrifasterka heild á vettvangi þjóðanna. Það er sífellt undrunar-
og sorgarefni, hve ósýnt íslenzkum ráðamönnum hefur verið að hasla
íslandi völl við hlið annarra Norðurlanda á alþjóðavettvangi, og hve
gjarnt þeim hefur verið að liggja hundflatir fyrir vesturheimskum valds-
mönnum, sem vitaskuld launa þýlundina með óblandinni fyrirlitningu.
Þýlyndum vini er nefnilega aldrei að treysta; það skyldu íslenzkir vald-
hafar festa sér vel í minni áður en þeir bregða næst á það ráð að
skríða á fjórum fótum í þjóðvilltum þrælsótta fyrir ,,verndara“ sína
í vestri.
Tvær síðustu greinarnar í flokknum eru eftir norræna leiðtoga sem
mikið hefur kveðið að, og lýsa þær viðhorfum þeirra við ýmsum þeim
málum sem nú eru efst á baugi í norrænni samvinnu og alþjóðasam-
skiptum. Hygg ég að okkur sé bæði hollt og lærdómsríkt að kynnast
viðhorfum og þankagangi norrænna leiðtoga, því það kynni að auð-
velda okkur samskiptin við frændur okkar austan hafsins að vita hvern-
ig þeir hugsa og horfa á aðsteðjandi vandamál heimsins. Gerhardsen
þarf varla að kynna íslendingum. Hann var gestur íslenzku ríkisstjórn-
arinnar um áratuga skeið. Krister Wickman er miklu yngri maður, en
hefur látið mjög til sín taka í efnahagsmálum Svía á undanförnum ár-
um og er annar tveggja ráðherra í sænsku ríkisstjórninni sem líkleg-
astir eru taldir til að taka við stjórnartaumum af Erlander forsætisráð-
herra að ári.
Einsog lesendur sjá er kápumynd Samvinnunnar að þessu sinni gam-
alt Norðurlandakort. Er hér um að ræða meginhlutann af korti því sem
Háskólabókasafnið í Osló færði Landsbókasafni íslands að gjöf á 150
ára afmæli þess í sumar leið. Kortið er hinn mesti kjörgripur og hangir
nú í lessal Landsbókasafns. Haraldur Sigurðsson bókavörður, sem vera
mun einhver fróðasti (slendingur um kortagerð, hefur látið Samvinn-
unni í té eftirfarandi greinargerð:
„Norðurlandakortið, Septentrionalivm regionvm descrip(tio), sem er
framan á þessu hefti Samvinnunnar, er eftir hinn kunna kortagerðar-
mann Abraham Ortelius og birtist í frumútgáfu hins víðfræga landa-
bréfasafns hans, Theatrvm orbis terrarvm, Antwerpen 1570, og hafði að
geyma 53 kort af ýmsum hlutum heims. Bókin var siðan gefin út í 35 eða
38 útgáfum (menn greinir á um fjölda þeirra), síðast 1612, og voru kortin
þá orðin 129. Norðurlandakortið er eins og önnur kort bókarinnar prent-
að eftir eirstungumóti og birtist óbreytt í öllum útgáfum, svo að torvelt
er að ráða í, úr hvaða útgáfum einstök kort eru, sem reka á fjörur okkar.
Flest eru þau þannig tilkomin í öndverðu, að fornbókasali fær eintak
bókarinnar i hendur og rífur hana blað fyrir blað til þess að selja hvert
kort einstakt og hafa þannig meira upp úr bókinni en ef hún væri seld
heil. Menn kunnu lítt til litprentunar um þessar mundir, en í þess stað
voru kortin handlituð. Kortalitun var um þær mundir sjálfstæð listgrein
og náði miklum blóma á Niðurlöndum á 16. og 17. öld, enda eru kortin
oft hið fegursta verk.
Flestum, sem líta kort þetta, verður vafalítið fyrst fyrir að spyrja,
hverju lönd þau sæti, er hljóta að koma dálítið spánskt fyrir sjónir með
nýjustu útgáfur landabréfa í huga. Þvi verður ekki svarað í stuttu máli,
enda er sitthvað enn óljóst i því efni.
ísland er af gerð, sem fyrst kemur fyrir á Norðurlandakorti sænska
erkibiskupsins Olaus Magnus og prentað var í Feneyjum 1539. En ef
það kemur okkur framandlega fyrir sjónir er gott að minnast þess, að
ekki er liðin hálf önnur öld síðan ísland hlaut þá mynd, er við þekkjum
allir, og skorti þá tæplega fimmtíu ár í þúsund ára búsetu i landinu.
Fyrir sunnan ísland er Frisland. Það var upphaflega ísland, hvernig
sem á nafninu stendur, en hér er það samsteypa íslands og Færeyja
og tvífari beggja. Sú skipan landa á rót sína að rekja til falsbókar,
sem kom út í Feneyjum 1558 og segir frá ferðum og landaleit ítala
á norðurslóðum árið 1380; var sá draugur ekki kveðinn niður að fullu
fyrr en á síðara helmingi 18. aldar. Nöfnin á Grænlandi má rekja til
danskrar þjóðvísu, og voru þau sett á Grænlandskort snemma á 15. öld.
Groclandt er tvífari Grænlands og stafar sennilega af misskilningi hjá
Mercator á heimskorti hans 1569, og löndin við heimskautið eru einnig
þangað sótt. Þau ættu að vera fjögur, ef kortið sýndi allt Norðurhvelið,
og eru runnin frá fornu, glötuðu landfræðiriti eftir ókunnan höfund,
Inventio fortunata, sem ef til vill hefur haft óljósar fréttir af ferðum
íslendinga hinna fornu til Grænlands, Hellulands, Marklands og Vínlands
hins góða. Drogeo og lcaria eru sóttar í hið ítalska falsrit, en Podalia
og Neome koma um þessar mundir fyrir á katalónskum og portúgölskum
sjókortum, og veit enginn maður, hvað býr þeim að baki."
s-a-m.