Samvinnan - 01.12.1968, Blaðsíða 49

á skemmtistað. Þar eru vegalengdir milli
manna til muna minni en er yfirleitt.
Sá, sem á í samræðum viö annan, er
samtímis umluktur kliði af samræðum
annarra. (Auk hljómlistar oftast, en hún
helzt óbreytt að styrkleik). Þessi kliður
liggur á mörkum þess að vera marklaus
hávaði og eftirtektarverð hljóð, sem
krefjast skilnings, og sveiflur í honum
ná inn á annað hvort sviðið. Þannig er
samræðandinn (hver einstakjur sam-
ræðandi) sifellt undir álagi, svo athygli
hans beinist frá umræðueininu. Eðlileg
viðbára af hans hálfu er að hækka
röddina og byggja þannig út hljómum,
sem hann úrskurðar sér óviðkomandi
(aukin virkni árásarhvatar). Þannig hef-
ur hann aukið á kliðinn. Meðal hinna
verður um sömu viðbrögð að ræða. Og
þannig stig af stigi. — Með vaxandi radd-
styrk verður það orkuútlát meira, sem
fer í tjáninguna. Orkuforði hvers ein-
staks er hins vegar innan þessara kring-
umstæðna að töluverðu leyti takmarkað-
ur. Eftir því sem hávaðinn verður meiri,
hneigist hann því til að taka „lárétta“
stefnu og falla að jafnvægisástandi.
Vöxtur hans er mestur fyrst, en síðan
verður hann hinn sami um hríð. Hver
styrkur hávaðans verður í þessu jafn-
vægisástandi, er komið undir fjölda ein-
staklinganna, líkamlegum styrk þeirra
og hversu óþreyttir þeir eru í byrjun,
ennfremur að hve miklu leyti þeir eru
leystir undan siðferðilegum hömlum
vegna neyzlu deyfandi lyfja (en hátt-
erni gegn slíkum hömlum krefst því meiri
orku sem þær eru óskertari). Óþæg-
indi vegna þreytu knýja svo menn til að
draga af sér, og tómleg kyrrð fellur yfir.
— Annað atriði á jafnmikinn þátt í
mótun þessarar sveiflu allrar, nefnilega
bein ýfing hugarstarfseminnar vegna
hávaðans, þannig að menn finna til
miklu meiri löngunar til að tjá sig í slíkri
samfellu tjáningar en ella.
Verðmætamyndun er lífsmagn þjóð-
félags sem heildar, og borgin er brenni-
punktur slíkrar starfsemi. Heildin legg-
ur að einstaklingnum, að hann lifi í
samræmi við þessa þörf, bæði sem neyt-
andi og sem framleiðandi. Enginn ein-
stakur hefur úrskurðarvald um þetta að-
hald; hver þegn er undirorpinn því, en
sjálft hreyfiafl þess er aðeins afsprengi
samtölu einstaklinganna. Einstaklingur-
inn kaupir vöru, kaupmaðurinn eykur
innkaup sín og þar með verksmiðjueig-
andinn framleiðslu sína: framleiðslu-
magnið vex með áfergju einstaklingsins.
Grundvallaratriðið er að hægt er að
auka þarfir einstaklingsins. Vani gerir
annarleg fyrirbæri ómissandi; endurtek-
in sýn samkynja hluta í umhverfi og
innprentun slagorða með auglýsingum
verða fyrst dulvituð þekking einstaklings
á umhverfi sínu og aðlögun hans sem
mótvægi við öryggisleysi, síðan sam-
rennur þessi þekking og kemur fram í
hugann sem knýjandi þörf. Einstakling-
urinn er frá upphafi stefnumótaður með
þessum hætti, og eignasjónarmiðið er
honum sjálfsagt og eðlilegt. Með tím-
anum hefur svo sjálf hömstrunin tekið
á sig venjuformaða mynd, þar sem er
tízkan. Einskonar rítúal hefur myndazt,
sem kveður á um, að eign úreldist löngu
áður en hún er fullnýtt, svo að þörf
sé endurnýjunar með skömmu millibili.
Þessi tvö atriði, innprentuð þörf og van-
traust á endingu, eru hin frumlæga af-
komuþörf einstaklingsins útblásin og
afmynduð. Eða það mætti nota lík-
inguna um píramíta á hvolfi og segja,
að hin frumlæga þörf sé toppurinn, sem
píramítinn stendur á, en hinar tilbúnu
þarfir séu á hverjum tíma botnflötur-
inn, þannig að hann stækkar í sífellu og
álagið á toppinn, undirstöðuna, vex.
í borg er fjöldi manna samankominn
á litlu svæði. Margir verða því oft fyrir
ertingu sama atriðis, þannig að myndun
sameiginlegra sjónarmiða er greiðari en
ella. Slík nýting skoðanamótandi afla
eykur á sjálfstæði þeirra, gerir úr þeim
sérhæfða tæknigrein og mikilvirka fjöl-
miðlun. Jafnvægi í lífi hvers einstak-
lings er sífelldlega raskað af stefnu-
mótandi innskotum: sniðuglega orðuðum
auglýsingum, nýjum vörumerkingum,
auknum þörfum hinna, fullkomnun
tízkuiðnaðarins; jafnvægi milli sjálflífs
hans (persónulegs fjölskyldulífs) annars
vegar og umhverfisins hins vegar rask-
ast, og sem mótvægi leitar hann nýs
jafnvægis með því að auka á innkaup
sín. Spírallinn virkar á sama hátt og
í framangreindu dæmi. Til aukinnar
kaupgetu þarf frá sjónarmiði einstak-
lingsins aukna vinnu, en frá sjónarmiði
heildarinnar aukna nýtingu vinnuaf-
kasta hans; hvort tveggja kemur venju-
lega fram einhvers staðar í þjóðfélaginu
sem aukin framleiðslugeta verðmæta,
sem hann muni síðar ágirnast. Spírallinn
er í því fólginn, að til þess að öðlast
aukin fjárráð og þar með geta svalað
áfergju sinni, leggja einstaklingar sig
fram um að auka á áfergju annarra.
Framleiðni hefur á Vesturlöndum auk-
izt um 3—5% á ári (u. þ. b.) síðastliðinn
áratug, en hagfræðingar telja að úr
þessum vexti muni draga á næstu árum
og þrcunin færast yfir á félagslegri svið.
Ennfremur velta þeir fyrir sér, hvort til
muni vera hámark framleiðni, þannig að
mannlegri getu séu takmörk sett í því
efni. Ég get þó ekki séð að slíkum mörk-
um yrði náð, fyrr en allt samlíf manna
hefur umhverfzt í fullkomið maurabú.
Félagssálfræðingar velta hins vegar
fyrir sér, hvort hægt sé að ofbjóða mönn-
um með upplýsingamiðlun og því um
líku, og niðurstöður hafa leitt líkur að
því að svo sé; að taugaveiklun og rugl-
kenndur hugsunarháttur, þar með hátt-
erni, verði því ijósari sem nær dregur
mörkunum. — Það er ijóst að úr sjálfs-
stjórn einstaklingsins dregur, eftir því
sem framleiðnimarkmiðið verður alráð-
ara. Eða m. ö. o. eftir því sem sjálfvirkni
hreyfiafls samfélags verður meiri, nálg-
ast hver einstaklingur innan þess stöðu
frumu í lífrænni heild. Ennfremur virð-
ist það jafnvægi, sem hver einstaklingur
telur sig vinna að með neyzluháttum
sínum, hafa jafngildi í augum hans frá
stund til stundar, jafnvel að þeir aukist
að gildi, eftir því sem á líður og fárán-
leikinn vex, þegar á heildina er litið.
Af þessum ástæðum tel ég líklegra, að
hagfræðingar muni sjá á bak vitrænni
hugsun, áður en þeir eygi framundan
hámark framleiðninnar miðað við mann-
lega afkastagetu.
Merki þess sér þegar stað, þar sem er
skipting manna í sérfræðinga sem
starfa að hagstjórn, rannsóknum á
x-mönnum og y-mönnum og skipulagn-
ingu — og hins vegar sviplausan almúga,
sem ekki aðeins skilur ekki „sérfræðing-
ana,“ heldur bókstaflega hugsar eftir allt
öðrum leiðum. Auk absúrdismans í bók-
menntum, sem starfar á sama hátt og
skemmdarverkamaður í verksmiðju, sem
49