Samvinnan - 01.12.1968, Qupperneq 14

Flokkar og stjórnmálamenn neituðu að
virða grundvallarreglur lýðræðislegra
stjórnarhátta og bitust um völdin einsog
óargadýr; þar kom engin málamiðlun til
greina. Ef ein ríkisstjórn bannaði til
dæmis munkareglur, gerði eignir þeirra
upptækar, lokaði klaustrum, leyfði prest-
um að kvænast og bannaði trúarbragða-
kennslu í skólum, þá voru allar þessar
ráðstafanir numdar úr gildi af íhalds-
stjórninni sem tók við völdum næst. Þeg-
ar hinir róttæku lýðveldissinnar lög-
leiddu verkföll, skall á þvílík alda verk-
falla og ofbeldis í Lissabon, Oporto og
öðrum stórborgum, að óhjákvæmilegt
reyndist að snúa blaðinu við. Herinn
skarst hvað eftir annað í leikinn og
reyndi að steypa ríkisstjórnum. Flotinn,
sem var miklu vinstrisinnaðri en herinn,
var svo framtakssamur í hinum pólitísku
átökum, að um skeið var hann skotfæra-
laus (þetta var á stríðstímum og gerði
þýzkum kafbáti fært að sigla upp Tagus-
ána án minnstu erfiðleika árið 1918!).
f 16 ár gekk ekki á öðru í Portúgal en
byltingum og gagnbyltingum, allsherjar-
verkföllum, sprengjutilræðum, uppreisn-
um hers og flota, pólitískum launmorð-
um, aftökum, fjöldahandtökum sem
fylltu fangelsin, sakaruppgjöfum sem
tæmdu þau aftur, íhlutunum erlendra
herskipa til að stilla til friðar og síþverr-
andi kaupmætti gjaldmiðilsins. Á 16 ár-
um voru 24 byltingar, 44 ríkisstjórnir, 500
ráðherrar og 158 allsherjarverkföll. „Lýð-
ræðið“ hafði aldrei virzt máttlausara eða
hlægilegra, en í raun og veru hafði saga
og lundarfar Portúgala gert þeim ókleift
að skilja í hverju lýðræði er fólgið. Þeir
höfðu orðið fórnarlömb fáfræði og fá-
tæktar, leiksoppar presta og æsinga-
manna, kreddupostula kaþólskra hægri-
manna og róttækra vinstrimanna.
Árið 1926 urðu þáttaskil í stjórnmála-
sögu Portúgals með byltingu hershöfð-
ingjans Gomes da Costa, sem snerist
gegn flokkum og stjórnmálamönnum.
Uppreisnir héldu þó áfram framtil 1931
— og var uppreisnin 1927 blóðugust beirra
allra. En 1926 tók herinn völdin í land-
inu og gekk af „lýðræðinu" dauðu. Da
Costa, sem hafði stjórnað herafla Portú-
gala í liði bandamanna í fyrri heims-
styrjöld, settist að völdum ásamt Car-
mona hershöfðingja og óbreyttum borg-
ara. Fyrst sendu þeir þingið heim, en
síðan tóku þeir að senda hver annan
heim, þartil eftir stóð Carmona einn.
Hann var í fyrstu bæði forseti og forsæt-
isráðherra, og í „þjóðaratkvæði" 1928 var
hann „kosinn" forseti og gegndi embætt-
inu til dauðadags árið 1951. Da Costa
var sendur í útlegð til Azor-eyja.
Portúgal var vissulega illa á vegi statt
þegar Carmona tók við stjórnartaum-
unum. Landbúnaðurinn var í fullkomn-
um ólestri, iðnaður frumstæður, vegir og
járnbrautir í lamasessi, fjármál ríkisins
í öngþveiti, herinn óánægður og illa bú-
inn, stétt opinberra embættismanna allt-
of fjölmenn, skólar fáir og frumstæðir,
íbúar landsins að mestu ólæsir.
Þegar da Costa átti tal við blaðamann
skömmu eftir byltinguna, sagði hann
hálfafsakandi, að á þessum erfiðu tím-
um væri ekki völ á betrl stjórn en þeirri
sem nú hefði tekið völd. Fjármálaráð-
herrann væri til dæmis „Salazar nokkur
frá Coimbra. Mér er sagt, að hann sé
mjög góður maður. Þekkið þér hann?“
Blaðamaðurinn þekkti hann ekki. Það
var ekki að undra. Enginn þekkti dr.
Salazar, hljóðlátan mann frá Coimbra,
þar sem hann hafði kennt hagfræði við
háskólann.
António de Oliveira Salazar fæddist
1889, fimmta barn bóndafjölskyldu í
þorpinu Vimieiro nálægt Coimbra. Einsog
svo mörgum börnum fátæklinga var hon-
um ætlað að verða prestur, en hann
fann ekki hjá sér köllun til starfans. En
hann var ákaflega námfús og næmur,
þannig að honum tókst að komast úr
þorpsskólanum uppí menntaskóla jesú-
íta og þaðan til háskólans í Coimbra,
þar sem hann vann fyrir sér með
kennslu meðan hann var að ljúka námi.
Hann var alvörugefinn og öruggur um
sjálfan sig, tók mjög gott embættispróf
og var skipaður kennari við háskólann
árið 1914. Stjórnmálaskoðanir hans voru
ekkert leyndarmál: kaþólskur, þjóðernis-
sinnaður og íhaldssamur. Hann hafði
litlar mætur á stjórnmálaflokkum.
Árið 1919 varð Salazar að verja sig
gegn ásökunum um að kennsla hans
væri andlýðveldisleg. Hann var látinn
hætta störfum um sinn, en hæstiréttur
sýknaði hann, og var hann þá settur í
embættið aftur. Tveimur árum síðar var
hann kosinn á þing, en kom þar aðeins
einu sinni. Samt hélt hann áfram að
blanda saman háskólakennslu og stjórn-
málavafstri næstu fimm árin. Ræður
hans voru þurrar og fræðilegar — hann
prédikaði upphafningu fjölskyldunnar og
kirkjunnar, nauðsyn andlegs aga og und-
irgefni ríkisvaldsins við guð. Ræðurnar
kynnu að hljóma hástemmdar og bragð-
daufar í eyrum vantrúaðra, en þær
verða að dæmast í Ijósi ringulreiðarinn-
ar sem ríkti í Portúgal, þar sem ekki var
þörf á neinu fremur en pólitískri still-
ingu og sjálfsaga. Frelsi, sagði Salazar.
er ágætt, en maðurinn verður að finna
vernd gegn duttlungum frelsisins; hann
verður með guðs hjálp að finna lögmálið
sem honum ber að hlýða.
Þetta voru hástemmdir tímar. En Sala-
zar var ekki bara draumóramaður er lét
hrífast af heimspekilegum hugsmíðum
í kennslustundum. Hann hafði ákveðn-
ar áætlanir um að jafna fjárlög ríkisins,
og það mælti með honum við herfor-
ingjastjórnina sem tekið hafði völdin og
vissi ekki hvað hún átti við þau að gera.
Hún hafði farið fram á 12 milljón ster-
lingspunda lán hjá Þjóðabandalaginu til
að lækna efnahagsmeinsemdina ( á 74
árum höfðu fjárlögin aðeins tvisvar verið
í jafnvægi), en skilmálar Þjóðabanda-
lagsins særðu svo metnað Portúgala (þar
var gert ráð fyrir eftirliti bandalagsins
með fjármálastjórninni), að herforingi-
arnir höfnuðu þeim, kvöddu til sérfræð-
inginn Salazar og fólu honum að gera
sínar ráðstafanir.
Þetta var afdrifarík ákvörðun. Salazar
vissi að hann var ómissandi og setti
hernum sína kosti. Þeir voru meðal ann-
ars í því fólgnir, að hann gæti stöðva^
hverja þá löggjöf sem virtist vera of
kostnaðarsöm. Sagt var að Salazar jafn-
aði fjárlögin með því einfaldlega að skera
niður útgjöld. Hann sneið fjármálum rík-
isins stakk eftir vexti. Honum lánaðist
þegar í stað að ná markmiði sínu, og hélt
því áfram, en það var dýru verði keypt.
Allt varð að lúta því meginmarkmiði að
jafna fjárlögin — iðnþróunin, landbún-
aðarframfarir, félagslegar umbætur,
skólalöggjöfin — með þeim afleiðingum
að Portúgal dróst stöðugt lengra og
lengra afturúr nágrönnum sínum í Evr-
ópu sem voru óðfluga að bæta lífskjör
almennings.
Árið 1929 horfðu menn hinsvegar ekki
á stöðnunina, heldur það afrek Salazars
að láta endana mætast, og næsta áratug
hélt hann áfram með skipulegum hætti
að lækka vaxtagreiðslur af ríkisskuldum
(stór hluti þeirra var erlendis), koma
betra lagi á hinn óhagstæða greiðslujöfn-
uð og safna gullforða. í krafti þessa
reyndi hann jafnvel árið 1931 að gull-
tryggja gjaldmiðilinn með því að tengja
gull-escudo við gullpundið, en þetta ár
var óheppilegt til slikra aðgerða, því
þremur mánuðum síðar var gullpundið
ekki framar til — Bretar sögðu skilið
við gulltrygginguna og Salazar varð að
fara að dæmi þeirra.
Hann hafði eigi að síður gert nóg til
að tryggja sér um sinn mikið álit bæði
heimafyrir og erlendis. í helgisögninni
varð hann hinn hljóðláti, ósérplægni.
guðhræddi og slungni piparsveinn sem
forðaðist sviðsljósin einsog hann forðað-
ist kvenfólk, tóbak og áfengi, hlédrægur
en harðdrægur maður bakvið tjöldin —
baktjaldaeinræðisherra. Þá sjaldan hann
talaði opinberlega var „einsog hann tal-
aði upphátt, aleinn, við sjálfan sig“. Mat
hans sjálfs á hlutverki sínu skipaði hon-
um nánast á bekk með helgum mönnum:
maður átti ekki „að sækjast eftir valdi
sem rétti, heldur taka við því sem kvöð
og líta á ríkið sem verkfæri guðs í þágu
almannaheilla." Á tímum Hitlers og
Mussolinis var Salazar óneitanlega held-
ur óvenjulegur einræðisherra, og margir
áttu erfitt með að tengja hann hugtök-
um einsog „fasisma" og „ógnarstjórn".
Þetta var sú mynd sem Salazar vildi
að umheimurinn gerði sér af honum, eða
með hans eigin orðum: maður „sem var
knúinn til að yfirgefa hina háleitu köll-
un kennarans til að ganga erfiðari veg
með þyngri kross". Þó þarf ekki að fara
í neinar grafgötur um dálæti hans á
valdinu né hið fasíska eðli stjórnmála-
skoðana hans. Á árunum 1930 til 1935
var lagður grundvöllurinn að Estado
Novo eða Nýríkinu, sem var í höfuðdrátt-
um sniðið eftir fyrirmynd Mussolinis,
bæði að inntaki og skipulagi. Estado
Novo Salazars krafðist fullkominnar holl-
ustu við þjóðina, lagði áherzlu á yfir-
burði fjölskyldunnar, hlýðnisskyldu við
yfirvöldin, ófrávíkjanlega þörf á trú
(kaþólskri) og viðurkenndi réttinn til að
vinna. Að því er varðaði einstaklings-
frelsið, þá væri það ein mesta blessun
mannkynsins, sagði Salazar, en gæti fullt
eins vel blómgazt undir einræðisstjórn
og við lýðræðisskipulag. Árið 1930 var
stofnuð „Þjóðernisfylkingin", „samtök
velviljaðra rnanna" undir forustu Sala-
14