Samvinnan - 01.04.1970, Page 38
Finnur Guðmundsson:
Verndun Mývatns
og Laxár
ríkjanna. Miðlunarlónin stuðla
venjulega að því að auka jafn-
rennsli ánna, sem er hagstætt
fyrir laxeldið, því að flóðahættan
minnkar og vatnsmagn árinnar
vex á lágrennslistímum, en gæta
verður þess vandlega að rennslið
fari aldrei niður fyrir visst lág-
mark. Miðlunarlónin eyðileggja
oft náttúrlegar klakstöðvar í án-
um, en úr því er auðvelt að bæta
með manngerðum klak- og eldis-
stöðvum. Dæmi eru til um það,
að fallorka vatnsfalla hafi verið
gjörnýtt, þannig að eitt miðlun-
arlónið taki við af öðru. Fræði-
lega séð ætti áin þá að vera ónýt
sem laxá, en þrátt fyrir það hefur
laxveiðin ekkert minnkað, vegna
þess að laxinum hafa verið búin
algerlega ný lífsskilyrði með
manngerðum klak- og eldisstöðv-
um, og hann leitar samt sem áð-
ur í sömu ána. Ýmist eru byggðir
laxastigar við hliðina á stíflu-
mannvirkjum eða hann er tekinn
í laxakistur neðan stíflunnar og
síðan fluttur á bílum upp fyrir
hana. Laxveiðar og virkjun fall-
vatna eru því síður en svo and-
stæð sjónarmið, því að ofast má
nota virkjanaframkvæmdirnar til
að auka laxveiðarnar ásamt raf-
orkuframleiðslunni, ef sá þáttur
er tekinn með í reikninginn
strax í upphafi. Jökulvatnsþáttur-
inn í mörgum íslenzkum fallvötn-
um orkar truflandi á laxeldi og
laxveiðar í viðkomandi ám. Nú
eru uppi áætlanir um að veita
mörgum þessum ám saman uppi
á hálendinu. Við það mundu jök-
ulvötnin verða færri og stærri,
en líklegt er, að ýmsar af þeim
ám, sem losnuðu við jökulvatns-
þáttinn, mundu batna stórlega
sem laxveiðiár.
Ein mesta áætlanagerð um
vírkjunarframkvæmdir, sem sett
hefur verið fram hér á landi, er
áætlunin um Austurlandsvirkjun,
og skal hér drepið á nokkur þau
náttúruverndaratriði, sem nauð-
synlegt er að hafa í huga í sam-
bandi við þær áætlanir. Austur-
landsvirkjun mundi veita tug-
þúsundum manna lífsskilyrði, en
því er ekki að leyna, að hún
mundi breyta náttúrufari lands-
ins verulega, sem þarfnast náinna
rannsókna.
Mjög stór miðlunarlón verða
byggð bæði við Eyjabakka, í Brú-
ardölum, við Kreppu og Jökulsá
á Fjöllum. Óneitanlega mundu
nokkuð víðáttumikil gróðursvæði
fara undir vatn við þessi lón, sér-
.staklega við Eyjabakka og í Brú-
arílölum, en þau eru hluti af
ihiniwn kjarngóðu beitilöndum
þeirra Fljótsdælinga og Jökul-
dælinga. f>að tjón yrði bezt bætt
jneð því að rækta þarna upp önn-
.ur Jandsvæði, sem nú eru gagns-
Jítil. Eitthvað mundi þrengjast að
hreindýrunum, því að samkvæmt
sænskri reynslu leita þau einmitt
á slíka staði á haustin til að fita
sig fyrir veturinn, sérstaklega á
mýrlendið. Mýrlendi er vissulega
mjög mikið á Fljótsdalsheiðinni,
svo að óvíst er, hvort þetta kem-
ur að sök fyrir þau. Einstakir
og fagrir gróðurreitir eins og
Hvannalindir og Grágæsadalur
mundu fara undir vatn og eyði-
leggjast, en að þeim er vissulega
mikil eftirsjá. Sagt er að tíminn
lækni öll sár, og svo er einnig
líklegt í þessu tilfelli. Slik stór
uppistöðulón hækka jarðvatns-
stöðuna á stórum svæðum um-
hverfis sig. Þannig geta myndazt
bleytur og jafnvel nýjar lindir,
sem yrðu undirstaða þess að nýj-
ar, fagrar gróðurvinjar mynduð-
ust í eyðimörkinni. Stöðuvötn eru
alltaf fegurðarauki í náttúrunni,
og það mundu uppistöðulónin
einnig verða, þó að þau geti
aldrei náð fegurð náttúrlegra
stöðuvatna, vegna þess að vatns-
borð þeirra yrði svo breytilegt.
Þáttur jökulvatnsins yrði að
mestu tekinn úr Jöklu og Jökulsá
á Fjöllum, en það mundi auka
fiskræktarmöguleika í þessum
ám, eins og áður hefur verið
rætt. Lagarfljót mundi aftur á
móti vaxa að sama skapi, en þó
ekki meira en svo að jafnaðar-
rennsli þess yrði lítið eitt meira
en meðalrennsli þess er nú í júlí
og ágúst á hlýju sumri. Flóða-
hætta myndi fremur minnka
heldur en hitt, þó að ekki yrði
hægt að hafa stjórn á vetrarflóð-
um, því að upptök þeirra eru
fyrst og fremst neðan virkjunar-
staðarins. Aukið meðalrennsli
Lagarfljóts mundi auka eitthvað
á rofmátt þess, en þar sem far-
vegur þess er mjög hallalítill og
víðast hvar á mjög traustum
berggrunni, þá er þarna mjög lít-
il hætta á ferðum, nema þá í ein-
stökum tilvikum, þar sem straum-
urinn er lítið eitt meiri og fljóts-
bakkarnir úr lausum aurum eða
sandi. í slíkum tilfellum er viss
hætta á ferðum, sem nauðsynlegt
er að rannsaka og taka tillit til,
annaðhvort með aðgerðum á
staðnum eða skaðabótum.
Ég vil ljúka þessu lauslega
spjalli með því að undirstrika, að
náttúruvernd og virkjun fall-
vatna stefna í meginatriðum að
sama marki. Þær eiga því sam-
leið og eiga að hafa samvinnu,
sem verður að byggjast á ítar-
legum rannsóknum og samvinnu-
vilja. Hvort tveggja stefnir að
því að gera landið byggilegra og
fegurra í leitinni að nýjum og
betri lífsskilyrðum fyrir íslenzka
þjóð.
Guttormur Sigbjarnarson.
Hávella.
Til skýringar á því, sem hér
verður sagt, er nauðsynlegt að
gera fyrst grein fyrir nokkrum
staðreyndum. Vatnsorka og jarð-
hiti eru einhver dýrmætustu nátt-
úruauðæfi íslands. Flestir ef ekki
allir íslendingar munu vera sam-
mála um, að það sé okkur lífs-
nauðsyn að nýta þessar orkulind-
ir á skynsamlegan hátt. Enn sem
komið er hafa þó aðeins um 6%
af vatnsorkunni verið nýtt, og
jarðhiti hefur ekki verið nýttur
nema að sáralitlu leyti til orku-
framleiðslu, en hins vegar í vax-
andi mæli til upphitunar húsa.
ísland er því í dag eitt af mestu
orkuforðabúrum Evrópu, og sá
fjársjóður, sem í því forðabúri er
fólginn, á óefað eftir að stuðla
mjög að framförum á íslandi og
velmegun íslenzku þjóðarinnar.
Að beizlun og hagnýtingu þessara
orkulinda vinnur nú stór hópur
vel menntaðra verkfræðinga, sem
fulltreystandi er til að ráða fram
úr öllum tæknilegum vandamál-
um á þessu sviði.
Vatnsvirkjanir til raforku-
vinnslu hafa óhjákvæmilega mik-
ið jarðrask í för með sér og ger-
breyta oft og einatt svipmóti
landsins á tilteknum svæðum. Út
af fyrir sig er ekkert við þessu
að segja, því að við getum ekki
vænzt þess, að ísland verði um
aldur og ævi varðveitt sem safn-
gripur þar sem engu megi raska.
Á hinn bóginn verður að vinna
að slíkum framkvæmdum með
gát og leitast við eftir megni að
sporna við beinum og óþörfum
náttúruspjöllum. Þessa hefur þvi
miður ekki ávallt verið gætt sem
skyldi í sambandi við verklegar
Ljásm. Björn Björnsson.
framkvæmdir á íslandi, enda eru
náttúruverndarsjónarmið hér til-
tölulega ný af nálinni, þótt þau
séu nú óðum að festa rætur í hug-
um manna.
Eins og sakir standa er málum
svo háttað, að nú eru fyrirhug-
aðar á tveimur stöðum á land-
inu vatnsvirkjunarframkvæmdir,
sem valda munu mjög alvarleg-
um náttúruspjöllum, ef úr fram-
kvæmdum verður. Hér er um að
ræða fyrirhugaðar virkjanir í
Laxá í Þingeyjarsýslu og kaffær-
ingu Þjórsárvera við Hofsjökul,
og skal hér vikið nokkru nánar
að hinu fyrra þessara vandamála.
Mývatn og Mývatnssveit eru
annáluð fyrir grósku og fjöl-
breytni hinnar lífrænu náttúru og
fyrir merkar jarðmyndanir. Að
því er jarðmyndanir varðar næg-
ir að minna á Hverfjall, Þrengsla-
borgir, Dimmuborgir, fjölda
gervigíga, leir- og brennisteins-
hveri í Námaskarði, og margt
fleira af þessu tagi mætti til tína.
Mývatn sjálft er frægast fyrir hið
mikla og fjölskrúðuga fuglalíf, en
þar verpa hvorki meira né minna
en 14 tegundir anda, og við Laxá
auk þess 2 tegundir til viðbótar.
Alls verða tegundirnar því 16, og
eru það allar andategundir, sem
verpa á íslandi. Fjórar af þessum
andategundum (gargönd, skutul-
önd, húsönd og hrafnsönd) verpa
hér hvergi svo máli skipti nema
við Mývatn og Laxá, og tvær
þeirra (húsönd og straumönd)
verpa hvergi í Evrópu nema á
íslandi. En það er ekki aðeins
tegundafjöldinn, heldur miklu
fremur einstaklingamergðin, sem
setur svip sinn á Mývatn, því að
38