Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 12

Ivar Eskeland
Ernir Snorrason
Kristinn Einarsson
Eysteinn Sigurðsson
Hörður Bergmann
Einar Bragi
Ivar Eskeland:
Ég hef verið beðinn að skrifa nokkur orð
um viðbrögð útlendings við íslenzku menn-
ingarlífi samtímans -— eða réttara sagt við
einstökum þáttum þess.
Ég verð enn einu sinni að hætta á að
láta uppi álit mitt. En i þetta sinn geri ég
það ekki án smátilraunar til sjálfsvarnar —
þó ég viti raunar fullvel að hún verður ekki
tekin gild.
Sjálfsvörn mín er tvíþætt:
1. Ritstjórinn hefur beðið mig um að
skrifa. Ég veit að það er engin afsökun; ég
hefði getað neitað.
2. Það eru mínar eigin skoðanir og sjón-
armið sem ég hef ve' ið beðinn um að láta
í ljós — ekki opinberar eða viðteknar skoð-
anir, ekki skoðanir annarra.
Og snúum okkur þá að efninu:
ísland getur sennilega stært sig af bezta
og þolinmóðasta hópi listneytenda í víðri
veröld, að frátöldum þjóðum Austur-Evrópu.
Þjóðin er hamingja íslenzkra listamanna.
Felst líka í því einhver óhamingja?
ísland er land hinna smáu eininga. í er-
lendum blöðum læt ég þess getið — og þar
fylgir vitaskuld hugur máli — hve undra-
verðum árangri þjóðin hefur náð þráttfyrir
fámenni sitt. físlendingar láta þess sjálfir
getið í eigin blöðum — svo varla er þörf á
að fjölyrða frekar um það hér). Engin setn-
ing dynur oftar í eyrum útlendings en þessi:
„Þetta verður að skoðast í ljósi þess, að við
erum einungis rúmlega 200.000 manna
þjóð.“ Maður væri fullkomlega sljór and-
lega, ef þessi staðreynd hefði ekki smátt
og smátt síazt inní vitundina. Og það sem
verra er: Þveröfugt við aðrar áþekkar stað-
hæfingar, sem tönnlazt er á í það óendan-
lega, er þetta fyllilega sannleikanum sam-
kvæmt, hvernig sem maður veltir málinu
fyrir sér.
Endrum og eins furða ég mig á því, hvers
vegna þessi augljósu og hversdagslegu sann-
indi eru ítrekuð svo staðfastlega, bæði í tíma
og ótíma. Hvað er það eiginlega sem fyrir
mönnum vakir? Varla það, að lýðveldið ís-
land sé svo lítil eining, að hún sé ekki
„rekstrarhæf“? Og varla það heldur, að á
íslandi séu svo fáir íslendingar, að þeir
komist ekki yfir að sinna öllum verkefnum
nútímaþjóðfélags? Ég á það enn til góða að
fá vitneskju um, hversvegna sífellt er verið
að leggja áherzlu á þá gleðilegu staðreynd,
að íslendingar eru svo fáir, að enn um langt
árabil verður nóg rúm fyrir þá í þeirra eig-
in landi. Að þessu leyti einsog svo mörgu
öðru njóta þeir sérstakra forréttinda.
Ég sé aðeins eina skynsamlega ástæðu til
að benda á fámenni þjóðarinnar sem nei-
kvæðan þátt: íslendingar eru svo fáir, að
þjóðfélag þeirra er enn að verulegu leyti
ættbálka- eða ættasamfélag, þar sem segja
má með svolitlum ýkjum, að „allir þekkja
alla“, með þeim afleiðingum til góðs og
ills sem það hefur í för með sér.
Vilja menn halda því fram, að ein afleið-
ingin sé sú, að á íslandi skorti bæði hina
almennu, víðtæku þjóðfélagsgagnrýni og
hina sérhæfðu list- og menningargagnrýni?
Þá er ég með á nótunum.
Það er fljótgert að komast að raun um,
að á íslandi eru fleiri skapandi menn en í
nokkru öðru landi sem ég þekki til. Og
fleiri rithöfundar eða skriffinnar, menn sem
setja saman bækur. (í Bandaríkjunum
þyrftu félagsbundnir rithöfundar að vera
150.000 talsins, ef þau ættu að eiga hlut-
fallslega jafnmarga rithöfunda og ísland; í
Noregi þyrftu þeir samkvæmt sömu reglu
að vera 3000 talsins, en eru víst bara 350,
sem mörgum Norðmönnum þykir kapp-
nóg). Er þá eitthvað rangt við það, að svo
margt fólk notar naumt skammtaðar frí-
stundir sínar til að festa orð á blað eða liti
og línur á léreft? Vissulega ekki. Ekki er
hægt að búast við því, að allir spili bridge,
og svo vitum við líka, að í öllum löndum
er til fólk, sem ógjarna eða alls ekki les
aðrar bækur en þær, sem það hefur sjálft
samið.
En hvað þá um lesendurna? Er ekki hætta
á því, þegar gagnrýna leiðbeiningu skortir,
að menn villist í þessum blómlega gróðri?
Er hugsanlegt að venjulegt fólk, sem gera
verður ráð fyrir að sé einnig til á íslandi,
geti ár eftir ár gert greinarmun á illgresi
og eðalgrösum, á hæfileikum og kunnáttu
annarsvegar, hæfileikaskorti og fúski hins-
vegar? — Því að þriðja möguleikann, þann
að hæfileikar vaxi mun þéttar á íslandi en
í öðrum löndum, tek ég ekki með í reikn-
inginn. — Með öðrum orðum, hvar er hin
mynduga, yfirvegaða, margfróða gagnrýni?
Ég segi með samlanda mínum: Ég spyr
einungis; hlutverk mitt er ekki að svara.
En það getur í sjálfu sér líka verið nógu
grábölvað.
Þarmeð erum við komin að öðrum meg-
inþætti í þessu samhengi. Og hann er
sá, hvað sjálft hugtakið menning feli í sér.
Ég hef aldrei séð neina íslenzka skilgrein-
ingu á því, og er það skiljanlegt og kannski
líka afsakanlegt. Menn geta semsé fengið
sig fullsadda á þessu orði, einsog það er
notað í tíma og ótíma; það getur verið nógu
erfitt að hósta því upp í hvert sinn sem
það gerir sig líklegt til að sitja fast í háls-
inum. Hvernig svo sem það er skilgreint,
vill gjarna fara svo, að það vefjist utanum
hugsunina og veki sömu óbeit og önnur mis-
notuð orð.
Orsök þess, að ég tel nauðsynlegt að varpa
fram einskonar persónulegri skilgreiningu
á hugtakinu hér, er einfaldlega sú, að með
því móti þykist ég einmitt geta bent á eina
eða tvær kynlegar hliðar á íslenzku menn-
ingarlífi.
í vestrænum þjóðfélögum hefur okkur nú
tekizt að bæta eða uppræta á tiltölulega
skömmum tíma (á ótrúlega skömmum tíma
að því er ísland varðar) ýmis efnahagsleg
vandræði og skort; þeir efnaminnstu eru
smámsaman að öðlast betri og manneskju-
legri lífskjör, jafnframt því sem velmegun
eykst yfirleitt.
Eftir því sem þessari ánægjulegu þróun
fleygir fram (ég sleppi tímabundnum aft-
urkippi á íslandi undanfarin ár), þannig að
við getum brátt sagt: „Nú höfum við tryggt
okkur þolanlegt lífsviðurværi“, þá knýr sú
spurning æ fastar á, hvernig við eigum að
lifa og hvað við eigum að lifa fyrir. Alls-
herjarsvar við þeirri spurningu kýs ég að
skilgreina sem menningu. Orðið menning
felur þannig ekki í sér neitt gæðamat, ekki
fremur en orðtakið modus vivendi. Öll þjóð-
félög geta boðið uppá einhverskonar menn-
ingu. Eftir tilteknum, nánar skilgreindum
auðkennum getum við síðan tekið persónu-
lega og stundum kannski jafnvel algilda af-
stöðu til þess, hvort um sé að ræða góða
menningu, eftirbreytnisverða menningu, há-
þróaða menningu eða auvirðilega menningu.
Að jafnaði er menningarmyndin jafnmarg-
lit og samsett einsog lífið sjálft, jafnvel í
þeim iðnþróuðu og þéttbýlu þjóðfélögum
sem eru berskjölduðust fyrir hinni alþjóð-
legu einhömun og flatneskju, sem almennt
og oft ranglega er nefnd ameríkanismi.
12