Samvinnan - 01.06.1970, Síða 27

.fiiþingi og ríkisstjórn þeim svo undirgefinn,
að áhrifum þeirra í landinu er ekki lengur
ógnað.
Það fer ekki á milli mála, að fyrirmyndin
að forsetamorðinu, aðdraganda þess og eftir-
málum, er morðið á Kennedy heitnum
Bandaríkjaforseta. Svo sem alkunnugt er,
hafa verið uppi háværar raddir um það
vestanhafs, að hin opinbera skýring á til-
drögum morðsins sé röng, og telja ýmsir, að
einhver ótiltekin valdaklíka hafi skipulagt
morðið. Gréta notfærir sér þessar hugmynd-
ir út í æsar, þ. e. a. s. vinnuaðferð hennar
er sú, að hún fellir alþjóðlegan hörmungar-
atbui'ð inn í framtíðarmynd sína af íslenzku
þjóðfélagi og eykur við hann þeirri skoðun,
að Oswald hafi ekki verið hinn raunverulegi
forsetamorðingi, eða a. m. k. ekki staðið þar
einn að verki, heldur hafi einhver þjóðfé-
lagsleg spillingaröfl staðið þar að baki og
skipulagt verknaðinn.
Þessi saga er því eðli sínu samkvæmt hörð
þjóðfélagsádeila. Þó að framtíðarmynd höf-
undar lofi okkur vissulega miklum tækni-
legum framförum og verulegum umbótum
frá því sem nú er á sviði almennra lífsþæg-
inda, þá sýnir hún jafnframt dökka yfirlits-
mynd af samfélagslegri spillingu og rotnun
í undirstöðum þjóðfélagsbyggingarinnar. Að
skoðun höfundar stafar okkur og þjóðerni
okkar veruleg hætta af erlendu fjármagns-
auðvaldi, ef ekki er staðið vel á verði, og er
sú vísa vissulega seint ofkveðin.
En á hinn bóginn er það víst, að hvort
sem ádeilan hefur verið meginmarkmið höf-
undar í upphafi eða ekki, þá hefur frásagn-
argleðin fljótlega náð yfirhendinnni yfir
henni. Það sem fyrst og fremst einkennir
þessa bók er ekki boðskapurinn sem slíkur,
þótt hann sé vissulega áberandi og ógnvekj-
andi, heldur þvert á móti spennan, sem
hún býr yfir allt frá upphafi til enda, en
atburðarásin er mjög hröð, myndir sögunn-
ar skýrar og skiptin á milli þeirra snögg.
Lýsingarnar á allri þeirri félagslegu spill-
ingu, sem þarna hefur skotið rótum í þjóð-
félaginu, eru ófagrar og hrollvekjandi, og
með þeirri framsetningaraðferð, sem notuð
er, tekst höfundi að gera þær áhrifaríkar og
mjög til þess fallnar að vekja andúð les-
andans.
Aftur á móti eru persónulýsingar bókar-
innar flestar grunnar og merglitlar. Um
þróun í lýsingum sögupersóna er þarna ekki
að ræða, því að þær eru óbreyttar frá
upphafi til enda, og ýmsar sálfræðilegar
skýringar á hegðun einstakra þeirra eru
vægast sagt mjög einfaldar og lítt frum-
legar. Á þetta t. d. við um lýsinguna á síð-
ustu dögum næturklúbbseigandans Úlfars
Arnfinnssonar, þar sem löngun til hefnda
fyrir niðurlægingu í æsku er túlkuð sem
undirrótin að hátterni hans öllu. Sömuleiðis
á þetta við um hinn íslenzka Oswald, Birgi
Búason, sem hefur látið stundarhrifningu
upptendraða af fölskum hugsjónaljóma reka
sig um hálfan heiminn allt til Kína, en
snúið aftur eftir að hafa orðið fyrir von-
brigðum með staðreyndirnar, sem mættu
honum. Er hann því þjóðfélagslegt rekald
og auðveidd bráð fyrir útsendara útlending-
anna. Hinir þjóðfélagslegu ráðamenn á ís-
landi eru og áberandi galla- og flekklausir,
og það svo, að allan mannlegan fjölbreyti-
leika vantar í lýsingar þeirra. Sögupersón-
urnar eru þannig flestar annað hvort nánast
algóðar eða alvondar, eða þá byggðar upp
á svo grunnfærum sálfræðilegum forsend-
um, að þær verða í heild með næsta litlu
venjulegu mannlegu svipmóti. Hér er þann-
ig mikill munur á því, hversu miklu minni
alúð er lögð við persónulýsingarnar en var
í fyrri skáldsögu höfundar.
SNARAN
Þessi skáldsaga Jakobínu Sigurðardóttur
er sömuleiðis framtíðarsaga, en henni er þó
markaður mun óljósari vettvangur í tíma
og rúmi en sögu Grétu Sigfúsdóttur. Hún
gerist í þorpi úti á landi, þar sem erlendir
aðilar hafa reist stóra verksmiðju, sem þeir
reka ásamt undirgefnu íslenzku aðstoðarliði
sínu. Tímasetning sögunnar er ekki mörkuð
nánar en svo, að aðalsögupersónan, roskinn
maður, hefur á yngri árum sínum unnið hjá
brezka setuliðinu, sem hér var á stríðsár-
unum, og auk þess er talað um Johnson
Bandaríkjaforseta sem látinn (bls. 87) og
Víetnam styrjöldina sem liðinn atburð (bls.
95), svo að ljóst er, að sagan á að gerast
einhvern tíma á allra næstu áratugum.
Sögusniðið er með þeim hætti, að sagan
er í eintalsformi, nánar til tekið þannig, að
sögumaðurinn, sem hvergi er nafngreindur,
ræðir við fatlaðan vinnufélaga sinn, en svör
hans koma ekki fram, nema hvað stundum
má lesa í þau út úr einstökum ummælum
talandans. Sögumaðurinn er orðinn roskinn
og vinnur ásamt félaga sínum að því að eyða
úrgangi frá verksmiðjunni, en annars er
hann alinn upp í sveit og hefur varpað frá
sér búi og jörð til að vinna fyrir útlending-
ana, fyrst herinn og síðan verksmiðjueig-
endurna. Það kemur einnig fram, að faðir
hans, sem var bóndi, hefur sömuleiðis á sín-
um tíma fallið fyrir freistingunni að auka
tekjur sínar með setuliðsvinnu, en bognað
við áfall, sem óbeint mátti rekja til brott-
farar hersins og þá gert tilraun til að hengja
sig. Sonurinn hefur hins vegar náð að
bjarga lífi föður síns, sem nú dvelst á elli-
heimili, en atvikið hefur greypt sig svo í
huga hans, að honum gerist alltíðrætt um
snörur og hengingar. Af því er nafn bókar-
innar dregið, og verður þessi snara því að
tákni innan hennar, sem jöfnum höndum
höfðar til uppgjafar föðurins og til þeirra
hafta, sem sonurinn hefur fest sig í með
lífsstefnu sinni og afstöðu.
Þessi sögumaður hefur og skiljanlega
mótað mjög afstöðu sína til manna og mál-
efna af því að hafa unnið alla sína tíð
undir stjórn meira eða minna fjarlægra út-
lendinga, ef ekki búinna skotvopnum, þá
brynjaðra gagnvart honum með fjarlægðar-
hjúpi, sem hann nær ekki í gegnum. Því
hefur hann tamið sér varnarstöðu afskipta-
leysisins, hugsar einvörðungu um starf sitt,
gætir þess vandlega að blanda sér ekki í
hluti, sem geta bakað honum óþægindi
gagnvart yfirboðurunum, en otar á hinn
bóginn eigin tota og grípur hvert tækifæri
til að bæta hag sinn á kostnað þeirra. Gildir
þar einu, hvort um vinnusvik eða smáhnupl
er að ræða. Þessi lífsstefna hefur meira að
segja leitt hann svo langt afvega, að eitt
sinn hefur hann setið aðgerðarlaus í hópi
erlendra hermanna, meðan einn þeirra
nauðgaði systur hans í næsta herbergi. Eigin
húsnæði hefur hann aldrei getað eignazt,
heldur er leiguþegi verksmiðjunnar og því
háður henni langt umfram atvinnuöryggið
eitt saman. Stálpaða syni sína elur hann auk
þess upp í nákvæmlega sama hugsunarhætt-
inum og notar hvert tækifæri til að brýna
það fyrir þeim að forðast að blanda sér í
hluti, sem þeim komi ekki við.
Andstæður hans, sem að sjálfsögSu koma
ekki fram nema í gegnum hans eigin um-
mæli, eru fyrrgreind systir hans, Inga, og
maður að nafni Ófeigur, sem vinnur á skrif-
stofu verksmiðjunnar. Inga hefur brotizt til
mennta, gerzt kennari og aðhyllzt róttækar
skoðanir, en í uppþoti vinstri smnaðra afla
í landinu, sem hann ræðir um sem liðinn
atburð, hefur hún slasað mann í átökum og
orðið að taka úr fangelsisrefsingu fyrir. Það
kemur og fram í máli hans, að eftir þetta
uppþot hafa verið reistar verulegar skorður
við starfsemi slíkra umbyltingarsinnaðra afla
í landinu, og komið hefur verið á eftirliti
með kennslu í skólum, sem beinist gegn
hugsanlegum áróðri kennara með slíkar
skoðanir. Hann hefur aftur á móti slitið
öllu sambandi við systur sína, sem að því
er hann veit bezt fæst við kennslu fyrir af-
brotamenn á sama betrunarhælinu og hún
varð að taka út refsingu sína áður. Ófeigur
er aftur á móti höfuðóvinurinn í augum
verksmiðjustjórnarinnar, skólagenginn á-
hugamaður um félagsmál, róttækur og alls
óhræddur við að láta skoðanir sínar í ljós.
Sögumaðurinn hefur á honum illan bifur
og l'tla trú, og er það í samræmi við aðra
afstöðu hans. í söguiok er svo þannig komið,
að Ófeigur hefur boðað til fundar um ágrein-
ingsmál, sem risið hefur í verksmiðjunni út
af brottrekstri íslenzks starfsmanns, sem
stóð uppi í hárinu á erlendum yfirboðara, og
þeir vinnufélagarnir hafa nýlokið við að
láta verksmiðjustjórnina múta sér til að
eiga þátt í því að hleypa upp fundinum
fyrir Ófeigi.
Sögumiðið í bók Jakobínu er því það
ófrelsi, sem menn búa við, ef þeir verða
öðrum atvinnulega of háðir, og þau áhrif,
sem slíkt getur haft til spillingar á einstakl-
ingssjálfstæðinu — þ. e. a. s. ef menn festa
sig svo í þeirri snöru, að þeir reynist þess
ekki megnugir að losa sig úr henni aftur, ef
á reynir. Jafnframt er hún í nánum tengsl-
um við nýliðna atburði — setuliðs- og varn-
arliðsvinnan eru enn ferskar staðreyndir í
hugum núlifandi fólks, og skammt er síðan
hér reis upp fyrsti vísir að erlendum stór-
rekstri, sem mikið var rætt og deilt um.
Höfundi tekst ennfremur að skapa nokk-
uð heilsteypta persónulýsingu, þar sem
sögumaðurinn er, en þrátt fyrir þæi' tak-
markanir, sem frásagnarformið setur lýsingu
hans óhjákvæmilega, kemst lesandinn í all-
góð kynni við hann og fær reyndar einnig
talsverðan smjörþef af viðhorfum vinnufé-
laga hans. Naumast getur hjá því farið, að
afstaða þeirra félaganna til vinnuveitend-
anna og vinnustaðarins veki verulega andúð
fólks, en út yfir taka þó ummæli sögumanns-
ins um verkfallsréttinn (bls. 73), þar sem
fram kemur, að hann og samverkamenn
hans hafa staðið sem einn maður að alls
herjarverkfalli, þegar til stóð að hinn er-
lendi her hyrfi brott úr landinu og þeir sáu
fram á að missa þá atvinnu, sem hann hafði
skapað þeim. Talar hann um það af tals-
27