Samvinnan - 01.06.1970, Page 28

verðu stolti, að þá hafi þeim tekizt að knýja
fram stefnubreytingu, og virðist það gilda
hann einu, þótt það hafi orðið með aðgerð-
um, sem tæplega geta talizt sæmandi hugs-
unarhætti sjálfstæðrar þjóðar. Þessi um-
mæli gefa það og í skyn, að sjónarmið þeirra
félaganna séu orðin að ríkjandi þjóðarmeini,
og er það því vissulega ekki fögur íslenzk
framtíðarmynd, sem höfundur dregur upp
af þessu sviði.
Að því er heildarbyggingu sögunnar snert-
ir verður hún því að teljast allhnitmiðað
ádeiluverk, þar sem fyrst og fremst er gripið
á hættunni, sem því er samfara, þegar
menn verða of háðir erlendum vinnuveit-
endum, og afleiðingarnar, sem af því geta
hlotizt, bæði fyrir viðkomandi einstaklinga
og reyndar þjóðfélagið í heild, ef slíkir
aðilar verða of áhrifamiklir í atvinnulífi
þess. Ef litið er á málin af raunsæi, má hins
vegar segja, að eins og horfir í íslenzkum
þjóðmálum, máli Jakobína horfurnar e. t. v.
eilítið of dökkum litum, en á hinn bóginn
má vissulega hugsa sér, að skapazt geti slík-
ar aðstæður sem hún lýsir, ef ekki með allri
þjóðinni, þá a. m. k. einstaklingsbundnar.
Ádeila hennar er því ekki óþörf, þótt e. t. v.
hefði mátt stilla henni örlítið meir í hóf,
enda er boðskapur bókarinnar svo altækur,
að hann getur auðveldlega átt við fólk á
öllum tímum og við flestar kringumstæður.
LEIGJANDINN
Þessi saga Svövu Jakobsdóttur er um
margt forvitnilegust hinna þriggja. Sögu-
þráðurinn er mjög einfaldur, í stuttu máli
á þá leið, að inn í litla leiguíbúð ungra
hjóna flytur fyrirvaralaust erlendur maður,
færir stofusófa þeirra fram í forstofuna og
sezt þar að. Gestrisnin býður þeim að taka
þessu með stillingu, en smátt og smátt fara
þau að blanda geði við þennan forstofugest
sinn, og lýkur svo, að þau hafa flutt öll hús-
gögnin úr stofunni fram til hans og eyða
síðan flestum stundum með honum þar.
Ungu hjónin standa í húsbyggingu, en skort-
ir fé til að ljúka henni. Þegar leigjandinn
kemst að því, lánar hann þeim þá peninga,
sem á vantar, og síðan flytjast þau öll þrjú
í nýja húsið. Þegar þangað er komið, birtist
nýr gestur í fjörunni neðan við húsið, sem
leigjandinn sýnir strax verulega tortryggni.
Jafnframt því fer vinstri fóturinn á leigj-
andanum og sá hægri á húsbóndanum að
styttast, og á jólum, þegar nýi gesturinn
knýr dyra, e. t. v. særður og hjálparþurfi,
kemst hvorugur til að opna, heldur renna
þeir í staðinn saman í eina tvöfalda persónu.
Þegar konan hyggst opna upp á von og
óvon fyrir gestinum ókunna, er handleggur
hennar hins vegar steinrunninn, svo að hún
megnar ekki að hleypa honum inn, en engin
skýring er gefin á því, hvort gestur þessi
þarfnist e. t. v. hjálpar, boði gæfu eða
kannski nýja ógæfu.
Söguþráður þessarar bókar er því vægast
sagt heldur óvenjulegur og fjarlægur venju-
legu mannlegu skynsviði. Eins og getið var,
hefur Svava í tveimur smásagnasöfnum sín-
um, einkum hinu síðara, gerzt boðberi eins
konar fáránleikatjáningar, sem óhugsandi
er að skilja á annan hátt en táknrænum
(sýmbólískum) skilningi. í þessari sögu gef-
ur hún ýmsar ábendingar, sem gera það að
verkum, að sé vel að gætt, reynist táknmál
bókarinnar ekki svo ýkja flókið. í lýsingu
leigjandans í upphafi hennar bendir flest
til þess, að þar sé dæmigerður Bandaríkja-
maður á ferðinni, og athafnir hans, þegar
hann er að breyta útvarpstæki heimilisins,
svo að í stað gamalkunnugs lags hljómar
bandarískur slagari í eyrum húsmóðurinnar,
höfða óneitanlega til hljóðvarps- og sjón-
varpsstöðva Bandaríkjamanna á Keflavíkur-
flugvelli, a. m. k. að því er varðar venjulega
íslenzka lesendur. Hið sama gildir einnig
um örlæti hans gagnvart hjónunum, svo sem
þegar hann er að bjóða þeim peninga til að
Ijúka byggingunni, auk þess sem tortryggni
hans gagnvart gestum, sem knýja dyra hjá
þeim, undirstrikar það, að honum sé ætlað
að leika eins konar verjandahlutverk fyrir
hjónin innan sögunnar.
Það virðist því einsætt, að þessi saga sé
a. m. k. öðrum þræði sett fram sem viðvörun
til þeirra, sem ekki gæta sín nægilega fyrir
vestrænum áhrifum hér á landi, og ábending
um þá hættu á einangrun og ósjálfstæði,
sem af slíku geti leitt. En jafnframt því hef-
ur sagan einnig ýmsan annan boðskap að
flytja. í upphafi er það gestrisni ungu hjón-
anna og sakleysislegt andvaraleysi þeirra
gagnvart leigjandanum, sem kemur í veg
fyrir, að þau geti vísað honum á dyr. Þar
er því á ferðinni a. m. k. ábending, ef ekki
ádeila, sem beinist að hættunni af því, ef
fólk temur sér of opinská viðhorf gagnvart
utanaðkomandi nýjungum og straumum.
Hér gætir einnig — svo sem í framhaldi af
sögunum í Veizlu undir grjótvegg — ádeilu
á kapphlaup nútímafólks um þægindi og
íburð í húsakosti fram yfir raunverulegar
þarfir, sem höfundi virðist vera nokkuð hug-
stætt viðfangsefni. Ungu hjónin ráðast í að
byggja sér stærra hús en efnahagur þeirra
stendur undir, og í stað þess að fullgera
það fyrst að innan og gera það íbúðarhæft,
láta þau hégómagirndina og hræðsluna við
að verða sér til skammar innan um betur
stæða nágranna í hverfinu leiða sig út í það
að ofbjóða fjárhag sínum með því að full-
gera fyrst lóðina og húsið utanvert, svo að
þau hafa engin tök á að ljúka innrétting-
unum. í svipuðum dúr er og viðhorf kon-
unnar til umhverfis síns, þegar hún óttast
mest augngotur og óþægilegar spurningar
grannkvenna sinna, ef það skyldi spyrjast
út, að útlendingurinn dveldist hjá þeim, sem
blandast saman við annan ótta hennar, þ. e.
við að það komist upp, að raunverulega
ástæðan fyrir seinkun húsbyggingar þeirra
er féskortur. Þarna er því enn deilt á ósjálf-
stæðið, það, þegar fólk lætur umhverfið og
nágrannana segja sér um of fyrir verkum,
og býður heim þeim hættum sem því fylgja
að setja álit samfélagsins ofar öllu.
Ennfremur má nefna samtal konunnar
við Maríu guðsmóður, þar sem hún á í veru-
legum erfiðleikum með að finna henni stað
innan um allt glysið, sem fylgir jólaundir-
búningnum í nýja húsinu, en leggur sig samt
fram um að vera þægileg og býður henni
m. a. Pablum-graut handa barninu. Kemur
þar enn fram ádeilukennd afstaða, iklædd
fáránleikabúningi, sem í þetta sinn beinist
að yfirborðsmennsku og innantómleika
varðandi jólahaldið, þótt allt sé undir þægi-
legu og vinsamlegu yfirborði.
Ádeiluþættir bókarinnar reynast því, þeg-
ar að er gáð, býsna fjölbreytilegir, og í nán-
um tengslum við samtímann eru þeir allir.
Það er þannig fjarri því, að það sé einhlít
skýring á táknmáli bókarinnar að túlka
hana einvörðungu sem ádeilu á dvöl banda-
ríska herliðsins á Keflavíkurflugvelli, held-
ur grípur hún yfir margfalt fleiri hættur,
sem að steðja í nútímanum. Á hinn bóginn
hylur höfundur ádeilu sína að verulegu leyti
á bak við þá fáránleikaframsetningu, sem
hún hefur gerzt brautryðjandi fyrir hér-
lendis, og gerir ádeiluna þannig dreifðari og
aðhæfanlegri fleiri skotspónum en ella. í
þessari sögu birtist þessi tegund framsetn-
ingar framar öðru í þeim náttúrufræðilega
óskýranlega atburði, er mennirnir tveir eru
orðnir svo nátengdir, að þeir renna saman
í eina persónu, og sömuleiðis í þeim félags-
lega torskýrða viðburði, að alls ókunnur
maður skuli geta komið fyrirvara- og skýr-
ingarlaust inn á einkaheimili og setzt þar
upp án þess að nokkur blaki við honum
hendi. Tilgangurinn með því að segja slíka
sögu getur ekki verið annar en sá, að hana
eigi að skilja einhvers konar táknrænum
skilningi, enda er það meginkostur þessarar
sögu, hversu táknmál hennar er fjöltúlkan-
legt, jafnframt því sem hinum fáránlegu
lýsingum er örugglega ihaldið innan hófsam-
legra listrænna marka af kaldri rökfestu.
Þannig gefur hún lesandanum mikið af
óleystum vandamálum úr samtíma sínum,
sem hver og einn getur heimfært á sjálfan
sig, til að glíma við, svo að kannski er ekki
fjarri lagi að nota hið loðna og margþvælda
orðalag um þessa bók, að hún „skilji mikið
eftir.“
— O —
Þessar þrjár bækur eru því allar forvitni-
legar, þótt með nokkuð mismunandi hætti
sé. Að formi er bók Grétu einna hefðbundn-
ust, og jafnframt sú, sem líklegust er til að
ná t:l fjöldans, vegna þess hve hressilega
og fjörlega hún er skrifuð. Hins vegar spillir
það henni verulega, hversu lítil alúð er lögð
við mótun sögupersónanna, og hin ríka
áherzla, sem höfundur leggur á spennuna í
frásögninni, dregur einnig talsvert úr á-
deilumætti hennar. Bók Jakobínu ber á hinn
bóginn vott um það, að henni er einna mest
niðri fyrir af þessum þremur skáldkonum,
og hjá henni er hinn beini þjóðfélagslegi
ádeiluþáttur höfuðatriði í uppbyggingu
verksins. Hins vegar leiðir það, hve mikið
henni er í mun að koma boðskap sínum á
framfæri, til þess, að nokkuð skortir á æski-
lega fágun sögunnar, svo að úr nokkuð sér-
stæðu frásagnarformi verður henni tæpast
eins mikið og efni gætu staðið til. Svava
leggur aftur á móti langmesta áherzlu á
framsetningarhliðina, þ. e. beitingu fárán-
le5katjáningar sinnar, og það svo, að hjá
henni hverfur hin félagslega ádeila að veru-
legu leyti í skugga söguformsins. Jafnframt
þessu tekst henni þó að halda ádeilu sinni
traustum tökum innan hins þrönga ramma
framsetningaraðferðarinnar, þ. e. hún gefur
nægilega mikið í skyn til þess, að lesandinn
situr eftir með ótal umhugsunarefni. Og i
heild er það um allar þessar bækur að segja,
að þær bera vott um ánægjulegan fjörkipp
innan hins félagslega þáttar íslenzku nútíma-
skáldsögunnar, þótt þær nálgist viðfangs-
efnið með mismunandi hætti. 4
28