Samvinnan - 01.06.1970, Page 57

Hinsvegar hitnar áin seinna en
nú er að sumrinu, en hitinn helzt
lengur eins og fyrr var sagt. ís
og krapaburður árinnar minnkar
stórlega eða hverfur með öllu,
því að enginn ís eða krap berst
niður fyrir stíflu, og íshrannir
þær, sem myndast í Aðaldal,
minnka stórlega eða hverfa alger-
lega.
Að dómi sérfróðra manna á
þessum sviðum er því næsta ólík-
legt, að umræddar aðgerðir hafi
áhrif til hins verra á veiði í Laxá
í Aðaldal, enda staðreynd á mörg-
um stöðum að slík jöfnun á vatns-
rennsli, sem hér um ræðir, hefur
aukið veiði í ám en ekki skert.
Jafnsjálfsagt er þó að gerðar
verði líffræðilegar athuganir á
Laxá á næstu árum áður en aðal-
breytingin hefst. Þær eru öllum
til hagsbóta.
Fyrirhugaðar framkvæmdir
breyta engu um gerð vatnsvega
fyrir fisk upp eftir Laxá upp fyrir
virkjun, frá því sem nú er, ef
tiltækilegt þykir vegna kostnað-
ar, sem enn hefur þótt meiri en
svo að réttmætt væri að ráðast í
þær framkvæmdir. Þá bera menn
ugg í brjósti vegna hinnar háu
stíflu og þess þunga, sem á henni
hvílir, ekki sízt þar sem vér bú-
um í jarðskjálftalandi. En þá er
vert að minnast þess, að jarð-
skjálftar eru ekkert dularfullt afl
og unnt er að gera mannvirki svo
úr garði að þau séu einnig trygg
gegn slíkum skakkaföllum. Mun
ekkert verða til þess sparað eftir
því sem tækni og þekking nær
til.
Margt er rætt um náttúru-
vernd bæði í þessu sambandi og
öðrum og ráðamenn þessara
framkvæmda sakaðir um skiln-
ingsleysi í þeim efnum. í því
sambandi má nefna að einn aðal-
höfundur þessara áætlana á sæti
í Náttúruverndarráði, og því
sæmilega vel treystandi til að
taka tillit til þeirra sjónarmiða.
Annars er vert að geta þess, að
hvarvetna um heim, þar sem
náttúruvernd er orðinn fastur
þáttur í þjóðlífinu, er mönnum
ljóst það sjónarmið að maðurinn
er lifandi vera, sem á rétt sinn í
náttúrunni, og hin sanna náttúru-
vernd miðar að því, að maðurinn
fái hagnýtt sér gæði og auðlindir
náttúrunnar án þess að fremja
rán eða slík spjöll, að landið
verði verra og óbyggilegra eftir.
Það er öllum ljóst, að til þess að
nútímaþjóðfélag fái þróazt á
eðlilegan hátt, verður maðurinn
sífellt umsvifameiri og hlýtur því
að ganga á hið ósnortna land.
Á hinn bóginn er að því keppt
að fórna sem minnstu af náttúr-
unni og helzt engu nema því, sem
brýn nauðsyn krefur.
Hinar áætluðu framkvæmdir
Gljúfurversvirkjunar krefjast
þess að hluti af Laxárdal verði
lagður undir vatn. Deila má um,
hver náttúruspjöll verði að því.
Aðrar aðgerðir í þessu sambandi
virðast ekki valda nokkrum þeim
spjöllum, sem varanleg séu eða
ekki verði bætt. Og þá er að
líta á hvað vinnst.
Norðurlandi eystra frá Ólafs-
firði til Þórshafnar, með um 20
þús. íbúum, verður séð fyrir
nægjanlegri orku til iðnaðar og
heimilisþarfa á ódýrari hátt en
nokkur önnur hugsanleg leið get-
ur veitt. Jafnframt því er rekst-
ursöryggi virkjananna tryggt bet-
ur en unnt er á annan hátt. Hér
er því raunverulega um lífsspurs-
mál alls þessa landshluta að ræða.
Nær það jafnt til þéttbýlis og
strjálbýlis. Það er því matsatriði
hvort meira vegi lífshagsmunir
þessara 20 þúsund manna (tíunda
hluta þjóðarinnar) eða þau spjöll,
sem hér munu verða og ég hef
leitazt við að benda á.
Mér er það engin launung, að
fyrst er ég heyrði um þessar
áætlanir, var ég hikandi, en eftir
því sem áætlanirnar fengu fast-
ara form og niðurstöður vísinda-
legra rannsókna lágu fyrir, hvarf
mér allur efi um réttmæti fram-
kvæmdanna. Og þannig hygg ég
fara mundi hverjum þeim, sem
átt hefði þess kost að fylgjast
með rannsóknunum stig af stigi,
án haturs eða hylli, ef svo mætti
kveða að. Og það er einhuga álit
vor allra, sem með þessi mál
höfum farið, að vér hefðum
brugðizt skyldu vorri við þjóðfé-
lagið og oss sjálfa ef vér hefðum
neitað þessu ráði þegar á það
var bent. Höfðum vér engra hags-
muna þar að gæta annarra en
þeirra að gera rétt eftir því sem
samvizka vor og þekking náði til.
Og ég er sannfærður um að hver
og einn, sem kynnir sér málið til
hlítar, mun skilja það viðhorf
vort.
Land vort er í örri þróun. Fólk-
inu fjölgar, tímarnir krefjast sí-
fellt betri lífsskilyrða. Þau verða
ekki veitt nema með aukinni og
bættri framleiðslu. Ein megin-
undirstaða hennar er aukin nýt-
ing á orku fallvatnanna. Hin fyr-
irhugaða Gljúfurversvirkjun er
einn áfangi af mörgum til að
fylgja þessari þróun. Nokkru
þarf að fórna, og þær fórnir eru
ekki sársaukalausar fremur en
aðrar fórnir. En þær eru færðar
til þess að gera þjóðlíf þessa
landshluta frjórra og betra, og
eru um leið einn þáttur í að
skapa íslenzkri þjóð betri fram-
tíð. Á þeim grundvelli eru þær
ekki einungis réttlætanlegar,
heldur sjálfsagðar.
Steindór Steindórsson.
Þegar ár og vötn eru virkjuð
fylgja því meiri og minni breyt-
ingar á hinu náttúrlega um-
hverfi á vatnasvæðinu, þar sem
virkjað er, og geta af því hlotizt
margháttaðar afleiðingar fyrir
lífverurnar í vatninu. Með tilliti
til vatnafiska grípa virkjanir inn
í líf þeirra með ýmsu móti til
bóta eða til tjóns fyrir viðkomu
þeirra og uppvöxt. Þegar virkjun
veldur tjóni á veiði, ber henni
að bæta fyrir það með beinum
ræktunaraðgerðum eða með fjár-
greiðslum eða hvorutveggja.
í stuttri grein er ókleift að
gera viðhlítandi skil einstökum
atriðum hinna margþættu áhrifa,
sem virkjun getur haft á lífsskil-
yrði vatnafiska á hinu virkjaða
vatnasvæði. Skal þó leitazt við
að gefa hér nokkra hugmynd um
helztu breytingar, sem áhrif geta
haft á líf fiskanna á slíku vatna-
svæði.
Ár og stöðuvötn er fjölþætt
umhverfi lifandi vera, þar sem
hver tegund lífvera hefur haslað
sér völl til að lifa á, við meira
og minna afmörkuð ytri skilyrði.
í ánum eru tegundir lífvera og
fjöldi einstaklinga á hverjum
stað háð gerð árbotnsins, straum-
hraða, vatnsdýpi, vatnshita og
magni næringarefna í vatninu.
Straumlitlar grunnar ár með
hlýju og næringarríku vatni eru
þannig frjósömustu árnar. í
stöðuvötnunum á það sama við í
aðalatriðum, nema hvað straum-
hraði skiptir þar ekki máli á
sama hátt og í ánum. Fjölskrúð-
ugast er lífið á grónum grynn-
ingum í stöðuvötnum, og er auð-
ugt botndýralíf undirstaða mik-
illar veiði. Lífverurnar í hverju
veiðivatni eru meðal annars háð-
ar sveiflum, sem orsakast af veðr-
áttunni, svo sem flóðum eftir
miklar úrkomur eða snjóleysing-
ar, hitabreytingum og fleira, og
hafa lífverurnar aðlagað sig þeim
að vissu marki. Ef á hinn bóginn
koma fram breytingar á rennsli
veiðivatnanna af manna völdum,
eins og þegar virkjað er, geta
lífverurnar átt erfitt með að falla
að, enda er þar ekki fylgt hrynj-
andinni í náttúrunni, heldur þörf
mannanna fyrir orku.
Virkjanir eru gerðar til þess
að framleiða orku eftir þörfum
neytenda, en þær eru allmismun-
andi frá einum tíma til annars,
og því betur tekst til við virkjun-
ina sem hin breytilega orkuþörf
er nær því að vera fullnægt.
Byggist slíkt á því, að virkjanirn-
ar geti ráðið yfir æskilegu
rennsli í gegnum vélar rafstöðv-
anna eftir þörfum og stöðugt
nægum varaforða af vatni.
Þegar vatnasvæði er virkjað,
verður meira og minna rask á
hinu náttúrlega umhverfi. Reynt
er að fá sem hæst fall fyrir að-
rennsli að rafstöðinni og sem
víðáttumest svæði undir uppi-
stöðu til vatnsmiðlunar. Stundum
er girt þvert yfir fiskgenga hluta
straumvatna. Hér á landi hefur
oftast verið stíflað ofan við nátt-
úrlegar hindranir. Erlendis eru
stundum víðáttumikil landsvæði
sett undir vatn og mynduð uppi-
stöðulón, en hér á landi þekkj-
ast þau varla enn sem komið er.
Hefur vatnsmiðlun hér aðallega
verið framkvæmd í stöðuvötnum.
Röskun á náttúrlegu rennsli
við virkjanir er að sjálfsögðu
mjög ólík frá einum stað til ann-
ars. Er hún háð náttúru viðkom-
andi vatnasvæðis, og hve mikil
hún verður hverju sinni. Áhrif
hennar eru meðal annars háð því,
hve vatnsmiðlunin er mikil og
hvers eðlis hún er, þ. e. hvort
57