Samvinnan - 01.10.1970, Blaðsíða 26

Munurinn er sá, að hið fyrra beinist að efnahags- og atvinnulífinu í
heild sinni, en atvinnulýðræði er fyrst og fremst bundið við vinnu-
staðinn, fyrirkomulag rekstrarins á hverjum stað.
Það er vissulega óeðlilegt, að þjóðfélagið viðurkenni lýðræði sem
grundvallarreglu, en neiti að framfylgja þessari reglu i mikilvægasta
þætti þjóðlífsins — ativinnulífinu. Þess vegna er það ein helzta krafa
verkalýðshreyfingarinnar víða um heim í dag, að sigurganga lýðræð-
isins sé ekki stöðvuð við dyr vinnustaðanna.
Markmið atvinnulýðræðis.
Á Islandi hafa umræður um atvinnulýðræði verið mjög af skorn-
um skammti. Á hinn bóginn hafa þessi mál verið á dagskrá í öllum
nálægum löndum á undanförnum árum og þá ekki sízt á Norður-
löndum. Gildir einu, hvort um er að ræða flokka, sem kenna sig við
íhaldsstefnu, vinstristefnu eða sósíalisma, — allir viðurkenna þeir
þörfina á auknu lýðræði í atvinnulífinu. Aftur á móti er mikill
ágreiningur um markmið og leiðir. Til glöggvunar mætti greina á milli
þriggja hugmynda, sem allar stefna í sömu átt, en ganga þó misjafn-
lega langt:
1) Samráð við starfsmenn í ákveðnum málum. Fyrsta skrefið í átt
til atvinnulýðræðis er að veita starfsmönnum íhlutunarrétt um með-
ferð nokkurra málaflokka, sem snerta reksturinn, t. d. varðandi vinnu-
skilyrði og vinnutilhögun, hagræðingu, vinnutíma, öryggisráðstafanir
vegna starfsfólks, bætta þjónustu o. fl. Slík réttindi eru að sjálfsögðu
mjög mikilvæg fyrir launþega, en einnig er það skoðun margra, að
starfsmenn, sem eiga persónulega hlut að því að leysa vandamál
rekstrarins, uni sér betur á vinnustað og eigi hægara með að þroska
hæfileika sína í starfinu. Víða meðal atvinnurekenda í kapítalískum
löndum er vaxandi vilji til að stefna að þessu marki, þ. e. að auknum,
en takmörkuðum meðráðarétti starfsmanna, enda hafa þeir rökstudd-
an grun um, að aukin samábyrgð og samvinna leiði til aukinna afkasta
og framleiðni.
2) Fulltrúar starfsmanna í minnihluta í stjórn fyrirtækisins. Ráð-
gefandi réttindi starfsmanna, eins og lýst er í seinustu málsgrein (1),
eru tæpast lokatakmark í margra augum, heldur einungis frumstig
atvinnulýðræðis. Næsta skrefið er, að launþegar fá aðstöðu til að hafa
veruleg áhrif á ákvarðanir í öllum vandamálum rekstrarins með beinni
þátttöku í stjórn fyrirtækisins. Þetta stig er þó rétt að takmarka við
þá tilhögun, að starfsmenn fá að velja stóran hluta stjórnarmanna á
lýðræðislegan hátt, en hafa þó ekki náð meirihlutaaðstöðu í stjórn
rekstrarins.
3) Raunveruleg stjórn starfsmanna. Þá fyrst, þegar starfsmenn hafa
öðlazt réttinn til að kjósa meirihluta þeirra, sem sitja í stjórn fyrir-
tækisins, er inntak kröfunnar um lýðræði í atvinnurekstri orðið að
veruleika. Þessi tilhögun mundi dreifa valdinu í þjóðfélaginu úr
höndum hinna fáu til hinna mörgu, svo að efnahags- og atvinnulífið
yrði undir lýðræðislegu eftirliti. Réttur löggjafans og framkvæmdar-
valdsins til áhrifa á stjórn rekstrarins væri þó ekki afnuminn, enda
óh.jákvæmile';t, að sérihvert fyrirtæki sé rekið í samræmi við hagsmuni
þjóðarheildarinnar.
Erlend reynsla.
Víða um heim er atvinnulýðræði á dagskrá og þá einkum innan
verkalýðshreyfingarinnar, eins og áður er sagt, en óvíða hefur orðið
mikið úr framkvæmdum. Hér skulu nefnd dæmi frá þremur þjóðum,
ef það mætti verða til skilningsauka á þessari tillögu:
f Englandi hafa verið gerðar ýmsar tilraunir til að koma á auknu
lýðræði í atvinnulífinu, en þessi viðleitni er þó skammt á veg komin.
Árið 1941 voru stofnaðar framleiðslunefndir hjá öllum fyrirtækjum í
málmiðnaðinum, og voru þær hugsaðar sem ráðgefandi aðili af hálfu
starfsfólksins. Þessar tilraunir tókust misvel, enda voru nefndirnar
valdalitlar, en merkar rannsóknir voru gerðar í þessa átt hjá fyrirtæk-
inu Glacier Metais.
Eftir seinni heimsstyrjöldina þjóðnýtti ríkisstjórn Verkamanna-
flokksins ýmsar mikilvægar greinar atvinnulífsins, svo sem rafmagns-,
kola- og gasiðnað og nokkra þætti flutningakerfisins. Samtímis voru
gerðar ráSstafanir í lýðræðisátt með því að skipa forustumenn í
verkalýðshreyfingunni í stjórn fyrirtækjanna, og komið var á fót
stofnunum, sem fastir starfsmenn voru aðilar að og ætlað var einkum
að fjalla um mál, sem snertu öryggi, heilsu og velferð launþeganna svo
og aukna framleiðni fyrirtækjanna. Þessi tilraun í Englandi hefur
gefizt vel, svo langt sem hún nær, en þróun lýðræðis í enskum at-
vinnuvegum er þó enn á frumstigi.
í Noregi voru lög um verkamannanefndir (arbeiderutvalg) árið 1920
fyrsta viðleitnin í þessa átt. Nefndirnar áttu að vera ráðgefandi í
vissum málaflokkum, en lögin komust ekki í framkvæmd.
í sameiginlegri stefnuyfirlýsingu stjórnmálaflokkanna árið 1945 var
boðað, að stofnaðar yrðu „ráðgefandi framleiðslunefndir, skipaðar
vinnuveitendum, verkamönnum og öðrum starfsmönnum“. Þessi til-
högun hefur sxðan náð fram að ganga með heildarsamningum vinnu-
veitenda og verkalýðshreyfingar, en án sérstakrar lagasetningar.
Fram að þessu hefur viðleitni norskra ráðamanna til að auka lýðræði
í norskum atvinnurekstri fyrst og fremst beinzt að hinu fyrsta stigi,
sem nefnt var hér að framan: ráðgefandi réttindum starfsmanna. Þó
eru þess mörg dæmi, að fulltrúar verkamanna eigi sæti í stjórnum
norskra ríkisfyrirtækja.
Nú seinustu árin hefur verkalýðshreyfingin unnið að undirbúningi
nýrrar löggjafar um þessi efni í samráði við stjórnarvöld, og er eink-
um að því stefnt, að launþegar hafi veruleg ítök í stjórn rekstrarins,
en verði þar í minnihluta.
Fæstir, sem til þekkja, munu neita því, að atvinnulýðræði hefur
enn sem komið er náð mestum þroska í Júgóslavíu. Frá stríðslokum
hefur verkamannaráðið verið sú grunneining í atvinnulífi landsins,
sem stjórnað hefur rekstri flestra meiri háttar fyrirtækja. Júgóslavar
hafa einbeitt sér sérstaklega að dreifingu miðstjórnar- og fram-
kvæmdavalds með því að veita einstökum landshlutum, sveitarfélögum
og þjóðnýttum stórfyrirtækjum aukið sjálfstæði. Verkamannaráðin
hafa þó ekki stjórn fyrirtækjanna að öllu leyti í sínum höndum, en
bein áhrif starfsmanna á reksturinn eru tvímælalaust mikil.
Enginn mun vilja halda því fram, að skipan þessara mála í Júgó-
slavíu sé fullkomin, enda um brautryðjandastarf að ræða. En áreiðan-
Iega má mikið læra af Júgóslövum um framkvæmd atvinnulýðræðis.
Víða um heim er fylgzt með þessum tilraunum þeirra af miklum
áhuga, og til dæmis fór nefnd norskra þingmanna nýlega til Júgóslavíu
til þess að kynna sér sérstaklega atvinnulýðræði þar í landi. Ekki væri
síður ástæða fyrir þá nefnd, sem þessi tillaga fjallar um, að gera ráð-
stafanir til að læra af reynslu Júgóslava.
íslenzkar aöstæður.
Aukin þátttaka launþega í stjórn fyrirtækja er misjafnlega auðveld
í framkvæmd. Aðstæður eru mjög ólíkar í hinum ýmsu atvinnugrein-
um og jafnvel mismunandi eftir því, hversu fjölmennir vinnustað-
irnir eru. Einnig geta skilyrði verið hagstæðari í einu landi en öðru.
Verða hér nefnd nokkur atriði, sem snerta sérstöðu íslenzkra at-
vinnuvega:
a) Frumstæðir atvinnuhættir. íslenzkt atvinnulíf hefur verið í mót-
24