Samvinnan - 01.10.1970, Blaðsíða 43

Atlantshafsbandalagsins og hætti þátt-
töku í stofnunum hennar, en í annan
stað leitaðist hann við að gerast milli-
göngumaður milli Vestur-Þýzkalands og
ríkja Austur-Evrópu, fyrst og fremst Sov-
étríkjanna. Þetta siðara áform mistókst
honum með öllu, og þar með datt í raun-
inni botninn úr gaullismanum sem
franskri utanríkisstefnu sem takandi
væri alvarlega. Ástæðurnar voru marg-
víslegar. Vesturþýzk stjórnvöld neituðu
að taka Frakkland fram yfir Bandaríkin
sem bandamann. Sovétstjóinin gaf til
kynna, að hún þyrfti ekki á franskri
milligöngu að halda til að ná sambandi
við Vestur-Þjóðverja. Frakkland fékk
ekki risið undir þvi hlutverki sem de
Gaulle ætlaði því.
En þar með er ekki sagt að forsendur
gaullismans séu rangar, sem sé að sam-
eiginlegir hagsmunir Evrópuríkja i austri
og vestri séu að losa sig úr spennitreyj-
unni sem heimsveldin hafa haldið þeim
í, ýmist nauðugum eða viljugum, frá
styrjaldarlokum, binda endi á skiptingu
álfunnar i áhrifasvæði Bandarikjanna og
Sovétríkjanna. Franski hershöfðinginn
var bara ekki réttur maður og ekki á
réttum stað til að fylgja eftir frumkvæð-
inu sem hann tók.
Nú er komið á daginn, hver varð til að
grípa merkið úr ellihrumum höndum de
Gaulle. Það gerði Willy Brandt, kanslari
Vestur-Þýzkalands, og nýlega færði það
honum fyrsta stóra sigurinn. Með sátt-
mála Vestur-Þýzkalands og Sovétrikj-
anna, sem þeir Brandt og Kosigin undir-
rituðu í Kreml síðsumars, eru í fyrsta
skipti sköpuð skilyrði til verulegra breyt-
inga á ástandinu sem rikt hefur i Evrópu
frá þvi kalda stríðið komst i algleyming.
Ekki svo að skilja að efni sáttmálans
sjálfs sæti neinum stórtíðindum. Þar
lýsa aðilar yfir að þeir séu staðráðnir
í að forðast valdbeitingu i skiptum sinum
og heita að virða friðhelgi núverandi
landamæra á öllu svæðinu sem milli
rikjanna liggur. Slík heit valda í sjálfu
sér engum tímamótum, en með skjal-
festingu þeirra á hátiðlegasta hátt eru
samskipti Vestur-Þýzkalands við Sovét-
ríkin og önnur Austur-Evrópuríki komin
á nýjan grundvöll, og þar með er stigið
fyrsta skrefið sem máli skiptir til að
vinna bug á klofningi Evrópu.
Það nýja við Moskvusáttmálann er, að
með honum taka báðir aðilar sér stöðu
á klöpp veruleikans, eftir að hafa flæmzt
æði lengi um kviksyndi sjálfsblekkinga
og vísvitandi tilbúnings i skiptum sín í
milli. Sovétmenn slá því föstu í eitt skipti
fyrir öll, að Vestur-Þýzkaland er ekki
nýnazistiskt ræningjabæli, heldur riki
sem þeir vilja eiga við vinsamleg og náin
samskipti. Vesturþýzka stjórnin viður-
kennir skjallega afleiðingarnar af ósigri
Hitlers-Þýzkalands, skiptingu landsins og
missi austurhéraðanna.
Aðferð Adenauers heitins við að rót-
festa völd sin og flokks síns fyrstu árin
sem Vestur-Þýzkaland var við lýði, fólst
einkum í því að telja þeim sem vildu láta
blekkjast trú um að utanríkisstefna hans,
að gera landið að eftirlætisbandamanni
Bandaríkjanna i Evrópu, hefði í för með
sér að unnt yrði að skjóta sér undan að
taka afleiðingum ósigursins 1945. Látið
var í veðri vaka, að sú stund myndi renna
upp i fyllingu tímans að hernaðarmætti
Bandaríkjanna yrði beitt til að knýja
Sovétríkin til að láta Austur-Þýzkaland
af hendi sem réttmæta eign stjórnarinn-
ar í Bonn og endurskoða landamæri á
svæðinu frá Oder til Memel sameinuðu
Þýzkalandi í vil. í samræmi við þetta var
tekið upp i stjórnarskrá Vestur-Þýzka-
lands ákvæði um að stjórnin í Bonn gerði
tilkall til yfirráða yfir öllu þýzku landi.
Jafnframt var neitað að viðurkenna í
nokkurri mynd núverandi landamæri
Póllands og óljósari krafa gerð til Súdeta-
héraðanna í Tékkóslóvakíu.
Fyrirheit Adenauers um að losa Þýzka-
land við að gjalda varanlega styrjalda
Hitlers, gerði fleira en að afla honum
fylgis þeirra Þjóðverja, sem höfðu það
eitt við hernaðinn að athuga að honum
lauk með ósigri. Stalín og eftirmenn hans
í Moskvu fengu þarna ákjósanlega átyllu
til að herða tökin á ríkjum Austur-
Evrópu og sovétþjóðunum hvenær sem
þeim þótti þess þurfa, með þvi að vísa
til þýzk-bandarisku hættunnar. Siðast
var þessu trompi slegið út i hitteðfyrra,
þegar Kremlverjar skelfdust svo þróun-
ina i átt til frjálsræðiskommúnisma í
Tékkóslóvakíu, að þeir fyrirskipuðu inn-
rás í landið til að skipta þar um stjórn.
Þá var það tilfært meðal annarra ógn-
vekjandi dæma um vesturþýzkan við-
búnað til að gleypa Tékkóslóvakiu, að
Walter Scheel, einn af kunnari stjórn-
málamönnum í Bonn, skyldi hafa látið
sjá sig í Prag sumarið 1968. Réttum tveim
árum siðar skaut sama Scheel upp í
Moskvu, en þá var honum tekið sem
heiðursgesti, enda orðinn utanríkisráð-
herra Vestur-Þýzkalands og kominn
þeirra erinda að leggja síðustu hönd
ásamt Gromiko starfsbróður sinum á
sáttmálann við Sovétríkin.
Reyndar sker þýzk-sovézki sáttmálinn
og afleiðingar hans úr um það, hver
skilningur er réttur á innrásinni i Tékkó-
slóvakíu. Þegar hún var gerð vildu ýmsir
svo vera láta, að kalda striðið hefði kom-
izt í algleyming á ný eða jafnvel að sov-
ézk innrás vofði yfir Vestur-Evrópu. Aðr-
ir töldu, að innanlandsaðstæður i Sovét-
ríkjunum, ekki sízt valdabarátta í æðstu
flokksstofnunum, hefðu ráðið úrslitum.
Atburðarásin síðustu tvö ár hefur sýnt
að de Gaulle hafði rétt fyrir sér, þegar
hann komst svo að orði að innrásin í
Tékkóslóvakiu væri „hryggilegt umferð-
arslys“ á leið Evrópu út úr kalda stríðinu.
Það kom í hlut Willy Brandt að koma
umferðinni af stað á ný. Meðan hann var
utanrikisráðherra í samstjórn stóru
flokkanna tveggja í Vestur-Þýzkalandi,
varð honum lítt ágengt i að bæta sam-
búðina við riki Austur-Evrópu. Kiesinger
kanslari, yfirboðari hans, hélt fast við
stefnu Adenauers í meginatriðum, og vildi
auk þess ógjarnan að keppinautur sinn
um hylli kjósenda yxi að áliti í ráðherra-
stöðunni. Undir lok stjórnarsamstarfsins
var svo komið, að Kiesinger hafði í raun-
inni gersamlega hrifsað stjórn utan-
rikismálanna úr höndum Brandts.
Reynslan af ráðríki kristilegra demó-
luata i stjórnarsamstarfinu varð til þess,
að Brandt veittist auðvelt að sannfæra
flokksforustu sósíaldemókrata um að
rétt væri að grípa tækifærið sem gafst
að afstöðnum siðustu þingkosningum til
að vísa kristilegum á stjórnarandstöðu-
bekk, með því að mynda stjórn ásamt
frjálsum demókrötum. Burðarás stjórn-
arsamstarfsins var frá öndverðu ákvörð-
un um að víkja frá utanríkisstefnu Aden-
auers, segja skilið við blekkinguna að
bandalagið við Vesturveldin leysti Vest-
ur-Þýzkaland undan þörf á að viður-
kenna úrslit styrjaldarinnar gagnvart ná-
grönnunum í austri.
Því hófu Brandt og Scheel þríþættar
samningaviðræður, við stjórnir Austur-
Þýzkalands, Póllands og Sovétrikjanna.
Eins og vænta mátti reyndist Ulbricht í
Austur-Berlín óþjálasti viðsemjandinn.
Hann hafði haft sama hátt á í Varsjár-
bandalaginu og Adenauer í Atlantshafs-
bandalaginu, kappkostað að treysta að-
stöðu sína með þvi að koma sér i mjúk-
inn hjá forusturíkinu, Sovétríkjunum.
Ulbricht þekkir forustuhóp Sovétríkj-
anna af áratuga nánum kynnum, og er
þvi aldrei óhræddur um að sér verði
fórnað fyrir sovézka heimsveldishags-
muni, eins og reyndar bæði Stalín og
þeir félagar Malénkoff og Bería buðu
Vesturveldunum árangurslaust og Krúst-
joff var síðar kominn á fremsta hlunn
með að gera, þegar honum var steypt.
Brandt er vel kunnugt um tvískinnung-
inn í afstöðu sovétstjórnarinnar til
Þýzkalands frá því hann var yfirborgar-
stjóri í Vestur-Berlin nokkur nöprustu ár
kalda stríðsins. Sovétmenn hafa bæði
fyrr og siðar verið fáanlegir til verulegra
tilslakana á kostnað bandamanna sinna
í Austur-Þýzkalandi til að ná þeim mark-
miðum sem þeir hafa sett sér á hverjum
tíma í skiptum við Vestur-Þýzkaland. Að
vísu er sú tíð löngu liðin, þegar Stalín
og siðar Mólótoff buðu sameiningu
Þýzkalands gegn því að hætt yrði við
endurhervæðingu Vestur-Þýzkalands
innan vébanda Atlantshafsbandalagsins.
Héðan af verður þeirri staðreynd ekki
haggað, að risin eru á legg tvö þýzk riki,
þar sem áður var eitt. En samskipti þeirra
geta verið með mörgu móti.
Þegar viðræður við austurþýzku stjórn-
ina strönduðu á þvi að hún lét sér ekki
nægja viðurkenningu Brandts á tilveru
tveggja þýzkra ríkja, heldur krafðist
þjóðréttarlegrar viðurkenningar með
formlegum sendiherraskiptum áður en
nokkur önnur mál yrðu rædd, sneri
Brandt sér beint til sovétstjórnarinnar.
Þar reyndist allt lausara fyrir. Á furðu
skömmum tíma var gengið frá sáttmála,
sem talið er vist að brátt verði fyrirmynd
samninga milli Vestur-Þýzkalands og
Póllands, Vestur-Þýzkalands og Tékkó-
slóvakíu og Vestur-Þýzkalands og Ung-
verjalands um formlegt stjórnmálasam-
band og eðlileg samskipti á öllum svið-
um. Væntanlegir samningar þýzku rikj-
anna tveggja verða með nokkuð öðrum
hætti, þar sem vesturþýzka stjórnin er að
vísu fús til að koma fram við þá austur-
þýzku sem jafnréttháan aðila og virða
41