Samvinnan - 01.10.1970, Blaðsíða 27

un á undanförnum áratugum. Flestar atvinnugreinar hafa tekið mikl-
um breytingum á fáum árum, og ekki hefur enn skapazt sú festa og
jafnvægi, sem ríkir í háþróuðum iðnaðarlöndum. Margs konar atvinnu-
rekstur, bæði á vegum ríkis og einkaaðila, stendur þó traustum fótum
og er undir það búinn að innleiða í rekstrinum lýðræðislegri vinnu-
brögð.
I öðrum tilfellum einkennist rekstur margra einkafyrirtækja af
glæfralegu kapphlaupi við skjóttekinn gróða, tilviljanir ráða miklu
og framtíð rekstrarins er algerlega háð einum manni, vilja hans og
dugnaði, auraráðum og persónulegum samböndum. í slíkum rekstri,
þar sem sjálfsbjargarviðleitnin ræður öllu, er ekki aðstaða til að
hugsa um lýðræði.
b) Árstíöabundin vinna. Ein helzta forsenda þess, að starfsmenn taki
þátt í stjórn fyrirtækja og hafi afskipti af rekstrinum, er sú, að þeir
séu samfellt á sama vinnustað um lengri tíma og öðlist þannig nokkra
reynslu og þekkingu í starfi sínu við fyrirtækið. Á íslandi er árstíða-
bundin vinna fremur algeng, sérstaklega í útgerð og fiskiðnaði. Verður
að hafa það í huga, að þar sem fyrirtæki er aðeins starfrækt nokkra
mánuði á ári og miklar breytingar verða á starfsliði frá ári til árs, er
atvinnulýðræði torveldara í framkvæmd.
c) Smæð fyrirtækjanna. Fjöldi starfsmanna við hvert fyrirtæki skipt-
ir einnig nokkru máli. Starfsmennirnir verða að eiga á að skipa mönn-
um, sem hafa einhverja reynslu í félagsmálum og nægilega forustu-
hæfileika til að taka þátt í stjórn rekstrarins. Varla þarf að óttast, að
á fjölmennum vinnustöðum skorti hæfa forustumen, en meiri óvissa er
um lítil fyrirtæki. Þá ber á það að líta, að þeim mun stærri, sem fyrir-
tækin eru, þeim mun meiri þörf er á lýðræðislegum vinnubrögðum,
þ. e. meðráðaréttindum starfsmanna við stjórn þeirra.
í Iðnaðarskýrslum 1960, sem Hagstofa íslands gaf út 1983, eru töflur,
sem gefa yfirlit um slysatryggðar vinnuvikur verkafólks og annars
starfsliðs hjá íslenzkum iðnfyrirtækjjum árið 1959. Þessar tölur veita
upplýsingar um meðalfjölda starfsmanna í ýmsum iðngreinum, og má
af þeim ráða, að meðalfjöldi starfsmanna við meðaliðnfyrirtæki á ís-
Iandi er um 12 manns. Ekki liggja fyrir upplýsingar um aðrar atvinnu-
greinar.
Eftir beiðni flutningsmanns þessarar tillögu hefur Hagstofa íslands
samið yfirlit um fjölda íslenzkra iðnfyrirtækja, sem hafa 12 starfs-
menn að meðaltali eða fleiri. Kemur í ljós, að af 1246 iðnfyrirtækjum
hafa aðeins 362 fleiri en tólf starfsmenn að meðaltali yfir árið. Aðeins
70 iðnfyrirtæki hafa 50 starfsmenn eða fleiri.
Smæð fyrirtækjanna og fámenni á vinnustað er því séríslenzkt ein-
kenni, sem taka verður tillit til.
d) Ríkisfyrirtæki og samvinnufélög. Ástæðulaust er að spá neinu
um það, hvern hljómgrunn krafan um atvinnulýðræði muni fá meðal
íslenzkra vinnuveitenda í einkarekstri. Einhverjir atvinnurekendur
munp, sjálfsagt fullyrða, að afskipti launþega af rekstrinum hafi ein-
ungis truflandi áhrif á stjórn hans, enda séu þeir að fara inn á svið,
sem þeim komi ekki við, og með þessu sé verið að skerða löghelgaðan
eignarrétt atvinnurekandans.
En hvað sem líður afstöðu einkaatvinnurekenda til þessa máls, er
hitt ekki ósennilegt, að auðveldara verði að koma á atvinnulýðræði í
ríkisrekstri en einkarekstri. Hæg eru heimatökin, ef ríkisvaldið fellst
á breytta tilhögun í opinberum rekstri, og sú skoðun mun fljótlega
ryðja sér til rúms, að starfsmenn, sem öðlazt hafa reynslu og þekk-
ingu í starfi sínu, eigi frekar heima í stjórn fyrirtækisins en ýmsir
embættismenn, pólitískir erindrekar og bitlingasnatar. Á íslandi er
hlutfallslega meira um opinberan rekstur en í flestum löndum Vestur-
Evrópu, og má því segja, að skilyrði til að koma atvinnulýðræði í fram-
kvæmd hér á landi séu að þessu leyti góð.
Þá má minna á, að samvinnuhreyfingin á íslandi er óvenjulega öflug.
Eins og fyrr segir, á atvinnulýðræði sérstakan rétt á sér I opinberum
rekstri, en ekki á það síður við innan samvinnuhreyfingarinnar. Kraf-
an um lýðræði er náskyld og raunar samofin hinni gömlu samvinnu-
hugsjón. Félög samvinnumanna byggðu upp starfsemi sína hér á landi
með lýðræðislegu samstarfi neytenda í bæjum og framleiðenda í land-
búnaði. Síðar hafa forustumenn samvinnumanna villzt nokkuð af leið
með því að blanda blóði við einkaframtakið og hverfa frá lýðræðis-
legum vinnubrögðum í atvinnurekstri. Iðnfyrirtæki á vegum sam-
vinnufélaganna eru mörg í hlutafélagsformi, og hafa hvorki starfs-
menn né neytendur þar nokkur áhrif. Því verður þó ekki neitað, að
hin styrka staða samvinnuhreyfingarinnar bætir aðstöðuna til að koma
á lýðræði í íslenzkum atvinnurekstri.
Árið 1957 var hlutur einkaauðmagnsins í framleiðslufjármunum
þjóðarinnar um 36%, en hlutur ríkis, bæja og samvinnufélaga um
31% (þau 33%, sem eftir eru, tilheyra bændum). Ef tekið er tillit til
þess, að í hópi hlutafélaga eru allmörg félög, sem ríki, sveitarfélög og
samvinnufélög eiga meirihlutann í og ráða öllu um, hækkar hlutur
þess opinbera og samvinnufélaga á kostnað einkaauðmagnsins. Ef litið
er á iðnaðinn sérstaklega, eiga einstaklingar og hlutafélög 70%, en
samvinnufélög og opinberir aðilar 30% (með sama fyrirvara og áður).
Loks má geta þess, að samkvæmt upplýsingum Hagstofunnar eru 70
af 362 iðnfyrirtækjum, sem hafa tólf starfsmenn eða fleiri, ríkisfyrir-
tæki, samvinnufélög eða bæjarfyrirtæki, en þar á meðal eru mörg
stærstu iðnfyrirtæki landsins.
e) Fræðslustarfsemi í molum. Ein helzta forsenda þess, að lýðræði í
atvinnurekstri geti náð að dafna, er, að launþegasamtökin standi fyrir
víðtækri fræöslustarfsemi meðal meðlima sinna og trúnaðarmanna á
vinnustöðum, annaðhvort með eða án aðstoðar ríkisvaldsins. Slík
starfsemi er skammt á veg komin hér á landi, enda enginn sérstakur
skóli starfandi á vegum verkalýðshreyfingarinnar. Þó hafa menn verið
sendir utan á vegum launþegasamtakanna til náms í hagræðingar-
tækni, og öðru hvoru eru haldin námskeið fyrir verkstjóra. Hvort
tveggja er spor í rétta átt, en hér þarf samt mikil breyting á að verða,
jafnhliða því að spurningin um meðráðarétt starfsmanna við rekstur
atvinnulífsins er tekin til umræðu innan verkalýðshreyfingarinnar.
Þorsteinn Þorsteinsson, Skálpastöðum:
Stéttarfélög bænda
og samskipti við
neytendur
Mig langar til að gera hér
að umtalsefni skipulagið á
kjarabaráttu og hagsmuna-
samtökum bændastéttarinnar,
ásamt tengslum þeirra við
önnur stéttarsamtök.
Einnig er það ætlun min að
vikja að fyrirkomulagi því, sem
verið hefur á verðlagningu bú-
vöru undanfarin 25 ár.
Ég tel þetta fyrirkomulag
orðið úrelt, og að það eigi
mikla sök á því, að kjör bænda
eru nú óviðunandi, án þess þó
að tryggja neytendum hag-
stætt verð landbúnaðarafurða.
Þetta og annað það sem fram
kemur hér á eftir eru mín per-
sónulegu sjónarmið, en geta
tæpast talizt viðhorf stéttar-
innar í heild, né neins ákveðins
hluta hennar.
Þvert á móti óttast ég, að
margir bændur séu þarna á allt
öðru máli.
Einnig er viðbúið, að launa-
menn ýmsir verði á annarri
skoðun.
Ég vona þó, að þessir aðilar
báðir geti orðið mér sammála
um sumt af því, sem ég held
fram, og að greinin geti fengið
einhverja til að sjá þessi mál
frá nýju sjónarhorni.
Ef svo reynist, er betur farið
en heima setið.
Bændur eru tekjulægstir
allra vinnandi stétta á íslandi
í dag. Árið 1967 losa meðaltekj-
ur bændafjölskyldu alls 123
þúsund krónur. Árið 1968 eru
þær komnar aðeins upp fyrir
150 þús. Tölur fyrir árið 1969
eru mér ekki tiltækar, en
ástæða virðist til að ætla, að
vegna óhagstæðs árferðis um
mikinn hluta landsins hafi þær
ekki hækkað frá árinu áður.
Samt er það svo, að sam-
kvæmt gildandi lögum eiga
tekjur bænda að vera sambæri-
iegar við tekjur annarra vinn-
andi stétta.
Þar vantar þó sem kunnugt
er allmikið á.
Eðlilegt er, að við sem land-
búnað stundum veltum þessu
fyrir okkur, bæði orsökum
ástandsins og eins leiðum til
úrbóta.
Við þvilik heilabrot virðast
mér eftirfarandi staðreyndir
blasa við:
Ljóst er, að bændur, sem eitt
sinn voru meginhluti þjóðar-
innar, eru það ekki lengur. Við
erum nú aðeins ein af mörg-
um vinnandi stéttum þjóðfé-
lagsins, og langt frá því að vera
sú fjölmennasta.
Samhliða þessari breytingu
höfum við einnig glatað mestu
af stjórnmálalegum völdum
okkar og öðrum þjóðfélagsleg-
um áhrifum.
Af þessu leiðir, að barátta
okkar fyrir betri kjörum er í
eðli sínu ekki lengur þjóðmála-
barátta, heldur stéttarbarátta,
og hlýtur sem slik að fara fram
á vegum stéttarsamtaka okkar.
Mér virðist, að á þessu sviði
séu samtökin illa starfhæf og
alls ekki skipulögð með það
fyrir augum að berjast fyrir
hagsmunum meðlima sinna á
sem áhrifamestan hátt.
Hin kröppu kjör okkar
bænda benda eindregið í þá
átt, að þessi skoðun mín sé
rétt, því starfshæfni stéttar-
samtaka hlýtur, að öðru jöfnu,
fyrst og fremst að metast eftir
þeim árangri sem þau ná í bar-
áttu sinni fyrir hagsmunum
stéttar sinnar.
Ég vil taka það fram, að með
þessu er ég ekki að saka stjórn
Stéttarsambands bænda um
ódugnað eða sinnuleysi í störf-
um. En ég held því fram, að
kerfi það, sem unnið hefur ver-
ið eftir, sé úrelt og mikil nauð-
syn að breyta um starfsaðferð-
ir.
Það sem mér virðist brýnast
er:
í fyrsta lagi, að breyta skipu-
lagi samtaka okkar í þá átt að
gera þau starfhæfari til stétt-
arbaráttu.
í öðru lagi, að gera sér ljósa
sameiginlega hagsmuni bænda
og launþega, og að leitað verði
eftir nánara samstarfi við Al-
þýðusamband íslands.
Og síðast en ekki sízt, að
leita fyrir sér um nýjar starfs-
aðferðir, þvi í ljós er komið, að
sex-manna-nefndar-kerfið get-
ur, eðli sínu samkvæmt, ekki
tryggt bændum þær tekjur,
sem þeim ber að fá eftir lögun-
um.
Ég veit að það er stórum
auðveldara hlutskipti að sitja
25