Samvinnan - 01.04.1971, Blaðsíða 42

SAMVINNA
Guðmundur Sveinsson, Bifröst:
Samvinnuhreyfingin á íslandi árið 2000
Fyrsta grein
Forsendur
Þegar gera á sér grein fyrir hver muni
staða og hvert hlutverk samvinnuhreyf-
ingarinnar á íslandi árið 2000, er eðlilegt
að taka nokkurt mið af þeim hugmynd-
um, sem uppi hafa verið og uppi eru um
almenna þróun í veröldinni og á Vestur-
löndum næstu áratugina eða jafnvel
næstu öld. — Þjóðfélag okkar hlýtur að
verulegu leyti að mótast af þeirri þróun
og þá að sjálfsögðu þær félagsheildir og
félagsstefnur sem þar eru fyrir hendi.
Ég ætla í örstuttu máli að geta nokkurra
rita, sem birzt hafa og reyna að bregða
birtu yfir framtíðina.
Framtíðarsýnir Keynes
og Youngs
í kreppunni miklu árið 1930 sendi enski
hagfræðingurinn John Maynard Keynes
(talinn aðalformælandi nýkapítalismans)
frá sér rit, sem bar heitið „Efnahagslegir
möguleikar barnabarna okkar“ (Econo-
mic Possibilities for Our Grandchildren).
Hagfræðingurinn leitaðist við að skyggn-
ast hundrað ár fram í tímann, til ársins
2030. — Hann sá þar fyrir sér fagra ver-
öld og bjarta, veröld allsnægta, þar sem
tekizt hefði að vinna endanlegan sigur á
öllum efnahagsörðugleikum. Allt mann-
kynið hefði þá verið hrifið úr fátækt til
allsnægta. Hin mikla framleiðsluaukning,
sem sívaxandi þekking og tækni tryggði,
hlyti að skapa slik skilyrði, tækist að hafa
hemil á fólksfjölguninni og koma i veg
fyrir aleyðingarstyrjöld. Hagfræðingurinn
John Maynard Keynes trúði á vit, hæfni
og getu mannsins til að leysa öll vanda-
mál sín.
Árið 1958 kom út næsta furðuleg bók.
Hún var skrifuð af brezkum félagsfræð-
ingi, Michael Young, og nefndist því heill-
andi heiti: Hæfileikaveldi komið á (The
Rise of the Meritocracy). Bókin er hugsuð
sem greinargerð fyrir hagþróun og hug-
myndaþróun á Bretlandi, en það land er
haft sem dæmi um þróun á Vesturlöndum
á árunum 1870—2033, en árið 2033 lýkur
bókinni, enda hafa þá næsta óvænt tíð-
indi gerzt. Bókin er í tveim aðskildum
hlutum. Nefnist fyrri hlutinn Úrvalið nær
völdum (Rise of the Elite), en síðari hlut-
inn kallast Lægri stéttunum fer aftur
(Decline of the Lower Classes). Bókin er
satíra, kaldhæðnisleg lýsing á þeirri þró-
un, sem höfundur virðist sjá í uppsigl-
ingu árið 1958, en telur að eigi rætur
miklu lengra aftur. Sú stefna er mörkuð
i þjóðfélags- og menntamálum, að héðan
í frá skuli „hæfileikarnir" einir ráða, gáf-
ur þær sem mældar verða með ákveðn-
um, vísindalegum og öruggum aðferðum.
Menn eiga að skipa áhrifastöður i sam-
félaginu eftir því einu, hve hárri gáfna-
tölu þeir ná. Allt er við það miðað að
skilja að hina gáfuðu og hina vangáfuðu.
Við þetta tekst á löngum tíma að koma
á því fyrirmyndarþjóðskipulagi, sem
höfundur skírir hæfileikaveldi. En auð-
vitað þarf að finna hárnákvæmar og að
sama skapi öruggar reglur um þá hæfi-
leika sem hægt sé að kalla því nafni og
þjóðfélagið hafi raunverulega þörf fyrir.
Þetta tekst að sjálfsögðu, svo er vísind-
unum fyrir að þakka. — Hinir sönnu
hæfileikamenn, hið sanna úrval, elite,
kemst til valda á grundvelli fullkomins
lýðræðis og jafnréttis, því allir hafa jafn-
an rétt til að fá hæfni sína metna á þann
eina mælikvarða, sem sannur er og rétt-
látur, og hljóta síðan aðstöðu til mennta
og frama í samræmi við það. — Að sjálf-
sögðu varð þetta hæfileikaveldi hið full-
komnasta þjóðfélag eða samfélag í ver-
öldinni. — Allsnægtir voru öllum tryggð-
ar, enda réttir menn i hverju starfi og
embætti sem máli skipti. — Eini verulegi
gallinn á hæfileikaveldinu var samt sú
óþarfa eyðsla, sem lengi vel þurfti að
eiga sér stað í sambandi við menntun.
Það hafði lengi vel verið skoðun manna,
að ekki væri með öruggu móti hægt að
fullyrða um hæfileika og gáfur ung-
menna fyrr en komið væri allverulega
fram á annan áratuginn í ævi ungmenn-
isins og jafnvel ekki einu sinni á þeim
tima. Þvi þurfti að halda uppi miklu og
kostnaðarsömu kerfi til að mennta og
fræða og veita fólki ný og ný tækifæri í
þessu efni. En sem betur fór auðnaðist
vísindunum hér eins og annars staðar
að bæta og fullkomna rannsóknaraðferð-
irnar og spara þjóðfélaginu mikla fjár-
muni og koma menntun hæfileikaveldis-
ins á annan og betri grundvöll. Árið 2000
hafði til dæmis tekizt að leiða alla hæfi-
leika einstaklinga í ljós við 9 ára aldur,
og þá þurfti samskólinn ekki að ná lengra.
Árið 2015 var aldurinn kominn niður í 4
ár og árið 2020 í þrjú. Og enn hélt þróun-
in áfram. Dr. Charles, vísindamaður sem
hlotið hafði Nóbelsverðlaun, sýndi fram á,
eftir að hafa gert miklar og flóknar rann-
sóknir á rottum, að hæfileika afkomenda
mætti með fulikominni nákvæmni dæma
eftir hæfileikum forfeðra þeirra. Þannig
mætti segja fyrir um gáfur allra barna
sem fæddust öllum foreldrum, og slík var
eljan og áhuginn að það tókst með mikl-
um og flóknum útreikningum að segja
fyrir um allar gáfur sem birtast myndu
í samfélaginu næstu þúsund árin. —
En svo mjög sem efnahagur og velsæld
blómgaðist fyrir tilstilli gáfnaljósanna,
því meir dró úr hæfni og getu hinna
lægri stétta, enda urðu þær brátt áhrifa-
lausar með öllu. En þrátt fyrir allt var
samt ekki ánægjunni fyrir að fara í hæfi-
leikasamfélaginu, enda hafði það litið við
slíkt að gera, þar sem tilfinningar og hug-
hrif voru í verulegum atriðum vottur um
gáfnaskort. Af þeim sökum lagðist sá
siður með öllu niður hjá hæfileikamönn-
unum að leita sér kvonfangs á forsendu
ásta eða annars konar tilfinningasemi.
Gáfumenn fóru í spjaldskrár gáfnastofn-
ananna og kusu sér eiginkonur með svip-
aðan gáfnakvóta og þeir bjuggu sjálfir
yfir. Slikt var sjálfsagt, enda hefði annar
framgangsmáti sannað gáfnaskort og
stofnað í hættu framtíð þeirra og frama.
En árið 2033 hófst uppreisn meðal lýðsins
gegn gáfnaveldinu, og þar höfðu konurn-
ar frumkvæði. í þeim umbrotum ferst
sjálfur sögumaðurinn. Konurnar heirnta
annan og manneskjulegri mælikvarða og
annað samfélagsform. Hæfileikaveldið
riðar með hinum gáfulegu og tæknilegu
yfirburðum sínum. Manneskjan sjálf vill
fá að láta taka tillit til margbreytileika
síns og fjölhæfni.
Hin þrefalda bylting
Hinn 22. marz árið 1964 var þáverandi
forseta Bandarikjanna, L. B. Johnson, af-
hent áskorun og greinargerð, sem kölluð
var Hin þrefalda bylting (The Triple Re-
volution), en greinargerð þessi var undir-
rituð af 37 fræði- og vísindamönnum í
ýmsum greinum. Það var inntak áskor-
unarinnar að vekja athygli forsetans á
þremur mismunandi byltingum, sem nú
væru að gerast í veröldinni, en þær væru
allar þess eðlis, að þær breyttu stöðu
mannsins, aðstöðu og hugsunarhætti —
eða hlytu að gera það áður en langt um
liði. Hinar þrenns konar byltingar væru
sem hér segir:
1) Stjórnunarbyltingin, þ. e. kyberne-
tik-byltingin, en orðið kybernitik er dreg-
ið af grísku hugtaki, kybernes, sem merk-
ir „sá sem heldur um stjórnvöl, stýri-
maður“. Þetta hugtak er fyrst og fremst
notað um allt sem lýtur að sjálfvirkni og
þá alveg sérstaklega tölvufræðunum, en
tölvur eru einmitt notaðar til að „stjórna"
vélum og vélasamstæðum. Kybernetik-
byltingin mun á ókomnum tíma breyta
með öllu framleiðsluháttum og er þegar
farin að gera það að dómi þeirra, sem
sendu Johnson forseta greinargerðina
árið 1964, enda fjallar hún einkum og sér
í lagi um þá byltingu og hvað af henni
hljóti að leiða eða geti leitt.
2) Vopnabyltingin. Hún er slik að dómi
höfunda bréfsins til forsetans, að vopn
samtiðarinnar gera sigur með öllu úti-
lokaðan í átökum stórvelda, sem ætluðu
sér að beita hernaðarmætti sínum, og þá
sér í lagi kjarnorkusprengjum. — Þar sem
allar sigurvonir í hernaðarátökum séu úr
sögunni, ættu um leið allar forsendur að
vera burtu fallnar fyrir áframhaldandi
vigbúnaðarkapphlaupi stórveldanna og
þar með hinni gífurlegu verðmætasóun,
sem það hefur í för með sér. Væri þessi
staðreynd viðurkennd, hlyti það að hafa
hin víðtækustu áhrif á framvindu margra
mála í veröldinni.
3) Mannréttinda-byltingin. Höfundar
greinargerðarinnar benda á það, að um
veröld alla fari nú sérstæð kvika, sem
42