Samvinnan - 01.04.1971, Blaðsíða 51

Júrí Zúbkof:
LÍFSMAGN SÍGILDS VERKS
Sýning Litla leikhússins: Klestakof (Solomín) og Sfpekin (B. Popof).
Fyrsta verkefni Þjóðleikhúss-
ins á þessum vetri var hinn sí-
gildi gamanleikur rússneska
skáldjöfursins Nikolaís Gogols
(1809—1852), Eftirlitsmaðurinn.
Svo vill til, að þetta verk er nú
leikið samtímis í tveimur leikhús-
um í Moskvu, og er því ekki
ófróðlegt að kynnast umsögn
sovézks leiklistargagnrýnanda
um þessar sýningar.
Eitt brýnasta vandamál sovézkrar list-
ar er meðferð samtíðarmanna á sígildum
verkum — og það mál er að sjálfsögðu
ekki leyst á síðum blaða og tímarita fyrst
og fremst, heldur í lifandi starfi leik-
flokka. Það er því einkar fróðlegt að bera
saman tvær sýningar á Eftirlitsmanni
Gogols sem nú ganga samtímis í Moskvu
— í Litla leikhúsinu og Listaleikhúsinu.
Tveir gjörólíkir Eftirlitsmenn. í sýn-
ingu Litla leikhússins, sem Iljínskí stjórn-
ar, er leikstjórinn sjálfur aðalhetjan með
sínu leiftrandi hugarflugi, áhrifamikilli
bragðvísi á sviðinu. En í Listaleikhúsinu,
þar sem M. Kedrof hefur verið að verki,
er allri athyglinni beint að leikaranum.
Leikstjórinn setur sér það verkefni fyrst
og fremst að skapa flóknar persónur,
sem séu óumdeilanlega af holdi og blóði.
Gogol valdi skopleik sínum eftirskrift:
„Það stoðar ekki að skamma spegilinn ef
fésið er skælt“. Og í sýningu Litla leik-
hússins er heilt speglakerfi notað til að
stækka og ydda það sem fram fer á svið-
inu. Fyrst sjáum við gríðarstóran spegil
á tjaldinu, einskonar áminningu um eft-
irskrift Gogols um að sviðið skuli vera
spegill lifsins. í upphafi síðasta þáttar
sjáum við mynd hins sigri hrósandi borg-
arstjóra, en í lok leiksins margfalda
speglarnir hina frægu þöglu senu . . .
íljinski notar frjálsmannlega nútíma-
aðferðir í þessum sígilda leik. Eftirskrift
verksins er breytt í einskonar útvarps-
viðauka við sýninguna: i rás leiksins eru
„gluggar" fluttir inn á forsvið frá báð-
um hliðum, borgarstjórinn og kona hans
snúa sér beint fram í sal, og þeim er
svarað utan úr salnum af segulbandi.
Mímuleik er og einatt skotið inn í leikinn.
Leikstjóri hefur unnið af mjög mikilli
nákvæmni að hegðun persónanna. Nefn-
um dæmi af Klestakof þegar hann hróp-
ar í gistihúsinu, að hann muni fara
„beint til ráðherra“ til að kæra borgar-
stjórann, og reynir um leið að hlaupa út
úr herberginu á skyrtunni, frakkalaus,
með pípuhatt á höfði og tösku í hendi.
Eða þegar Zemljaníka er að tala við
Klestakof og bregður upp ljósmyndum til
að sérkenna hvern embættismann um
sig, og sýnir heila myndaræmu, þegar
hann er að tala um börn Dobtsjinskís,
sem kona hans er sögð eiga með dómar-
anum . . .
Þessi sýning vekur aðdáun fyrir sakir
glaðklakkalegrar hugvitssemi leikstjór-
ans, óvæntra og áhrifasterkra vélabragða
hans. Hér hefur Litla leikhúsið betur.
En ef hugsað er til nákvæmni í túlkun
félagslegra og sálrænna sérkenna persón-
anna og sterks heildarsvips af leik, þá
langar mann til að mæla með Listaleik-
hússmönnum.
Margir leikara Litla leikhússins standa
sig með ágætum, en túlkun þeirra er yfir-
leitt hefðbundin. Öðruvísi fer Íljínskí
sjálfum í hlutverki borgarstjórans.
Undraverð er sú rósemi sem hvílir yfir
borgarstjóra Íljínskís, þegar hann gengur
fram til embættismannanna í byrjun
fyrsta þáttar og tilkynnir um komu eftir-
litsmanns frá Pétursborg, sem ofan á allt
annað ferðast incognito. Og það verður
strax ljóst, að þessi slóttugi og þaulreyndi
erkibófi hræðist enga eftirlitsmenn —
hann þekkir of vel mátt mútunnar, hve
auðvelt er að kaupa embættismanna-
kerfið. Upp af sjálfslýsingu borgarstjóra,
„þjófum og hröppum hef ég att saman,
teymt á asnaeyrunum erkiskálka, sem
hefðu getað stolið öllum heiminum. Ég
hef gabbað þrjá sýslumenn — og er þá
fátt sagt . . “, vex sú persóna sem Íljínski
skapar. Þegar borgarstjóri hans gengur
berserksgang í lokaatriðinu, þá er það
alls ekki vegna þess að hann óttist óum-
flýjanlega refsingu af hálfu hins rétta
eftirlitsmanns. Þetta er reiði í garð eigin
skammsýni, vegna þess að nú þarf að
byrja allt upp á nýtt.
Solomín leikur Klestakof af góðri gáfu,
en að mínu viti ekki í samræmi við ætlun
Gogols. Þessi ungi maður er i sýningunni
alls ekki „heldur svona þunnur', og hegð-
un hans stjórnast alls ekki af „fullkomnu
þankaleysi“. Klestakof Solomíns, sem
bregður i fyrstu heldur illa i brún við
komu borgarstjórans, áttar sig fljótt á
þvi, hvað er á seyði, og er laginn við að
láta aðstæður visa sér til vegar.
í Listaleikhúsinu leikur V. Névinnij
Klestakof af réttari sálfræði og í betra
samræmi við áform höfundar. Névinnij
leikur Pétursborgar-glaumgosa, þyrstan í
auðvelda sigra, holdsins lystisemdir, sem
gerist umsvifalaust hinn ósvífnasti og
borubrattasti um leið og hann lendir í
miðri huglausri undirgefni og skriðdýrs-
hætti. í „lygasenunni“, fylliríisröfli
Klestakofs, er sem ímyndun hans geri að
veruleika drauma hans um skjótan frama
í Pétursborg, frægð og auðlegð og manna-
forráð.
Þeir leikarar, sem sýna næsta umhverfi
borgarstjórans, leggja mikla áherzlu á
andlega vesöld, rangsnúna mannsmynd i
túlkun sinni, og fara mjög nærri listræn-
um stórýkjum. V. Bélokúrof tekur borgar-
stjórann allt öðrum tökum en íljínski.
Bélokúrof leikur ósvikinn hermennsku-
hrossabrest, en engu að siður leggur hann
strax í upphafi áherzlu á framkvæmda-
vilja og ýtni þessa manns. Með krafti og
einbeitni, án óþarfa æsings, skipar hann
liði til orustu, eða réttara sagt herbragðs,
sem ætlað er að koma að baki eftirlits-
manninum og ná honum á sitt vald.
Alhliða túlkun persónanna, alúð við þá
undirstrauma, sem knýja þær áfram, ein-
kennir leik bókstaflega allra þeirra, sem
fram koma í þessari sýningu.
Þegar fjallað er um sérkenni þessara
sýninga beggja, tel ég enga nauðsyn bera
til að mæla endilega með annarri á
kostnað hinnar. Báðar sýningar eiga sér
sína kosti. Hér má deila um smekk, en
meira máli skiptir að leggja áherzlu á
sjálfa undirstöðu þess, að báðum leikhús-
um hefur vel farnazt. En hún er fyrst og
fremst tengd því, að þeim hefur tekizt
án þess að grípa til blekkinga og hlið-
stæðna úr samtímanum að varpa ljósi á
það sem skiptir máli í skopleik Gogols.
Leggja áherzlu á að Gogol er í þessum
sýningum ekki safngripur heldur lifandi,
ástríðumikill, gunnreifur. Það er þetta
sem öðru fremur réttlætir það, að leik-
húsin tvö hafa samtímis snúið sér að
Eftirlitsmanninum. 4
51