Samvinnan - 01.08.1972, Qupperneq 10

Að meglnefn! er þefta heftl
Samvinnunnar helgaS umræðu
um fangelsismálin. Þau hafa
verlð á dagskrá öðruhverju, bæði I fjölmiðlum og annarsstaðar, en ekkl
fyrr verið tekin þeim tökum sem hér er gert. Má hiklaust segja að þessi
greinaflokkur Samvinnunnar sé fyllsta og fjölbreytilegasta greinargerð
sem birtzt hefur á prenti um hérlend fangelsismál, en hið merka rit dr.
Björns Þórðarsonar, „Refsivist á íslandi,“ er sérhæfðara og fjallar fyrst
og fremst um hina sögulegu þróun.
Það sem mér virðist í fljótu bragði uggvænlegast við ástandið i fs-
lenzkum fangelsismiálum er stefnuleysið, hringlandahátturinn og tiifinn-
ingaieysið gagnvart aðbúð og öriögum þeirra manna sem rata i ógæfu
lögbrota. Á sama tíma og átt hafa sér stað slórkostlegar breytingar á
vlðhorfum manna til nálega alira hluta og sjálft þjóðfélagið hefur tekið
miklum stakkaskiptum, eru viðhorf almennings og stjórnvalda til afbrota
og meðferðar brotamanna óbreytt — aldagömul og fullkomlega úrelt.
Mörg þúsund ára gömul hefndarsjónarmið Móselaga um ,,auga fyrlr
auga“ virðast enn vera í fullu gildi í íslenzku réttarkerfi, og meðan sá
frumstæði hugsunarháttur er landlægur, verður öll viðleitnl tll endur-
bóta ákaflega torveld. Það sem er kannski afdrifarfkast í okkar litla
þjóðfélagl er tilhneiglng almennings til að dæma þá menn til aevilangs
útigangs, sem einhverntlma hafa komizt undir manna hendur, endaþótt
þeir hafl að fullu greitt „skuld" sfna vlð þjóðfélagið og réttvlsina.
Rlklsvaldið telur sig [ orðl kveðnu ekki vera að hefna fyrlr drýgð af-
brot, þegar það refsar fyrir þau, heldur sé um að ræða „betrun" og vftl
til varnaðar, en það er samdóma álit allra, sem til þekkja, að englnn
vegur sé vísari til að eyðileggja unga menn siðferðilega, andlega og
jafnvel líkamlega en „betrunarvistin” sem boðið er uppiá vlð ríkjandl
aðstæður. Að því er varðar vlti til varnaðar, þá mun það vera staðreynd,
að fangelsisvist verður slzt til að draga úr eða stemma stlgu við afbrota-
hneigð, heldur mlklu fremur til að ýta undir endurtekin afbrot. Þannlg
verður refslkerfið beinlínls afbrotavaldur, vegna þess að reynt er að
hlaupa frá orsökum vandans, en látið nægja að fást við afleiðingarnar.
Dómsvaldið staldrar ekki við og spyr, hversvegna til séu þjóðfélög án
afbrota (þau eru til), hversvegna afbrotum fer fjölgandi á Islandl, hvers-
vegna sömu menn eru teknir aftur og aftur fyrir samskonar afbrot. Við
sllkum og öðrum áþekkum spurnlngum hljóta að vera til einhver svör,
sem vert sé að lelta f fullrl alvöru.
Það er stundum haft vlð orð, að umbótamenn séu óraunsælr skýja-
glópar; þelr vllji bæta kjör brotamanna og gera sem mlnnst úr glæpum
þelrra, en gleyml alveg fórnarlömbunum, bæðl þelm sem eru ekki lengur
í tölu lifenda og hlnum sem bera ævilöng örkuml eftlr Ifkamsáráslr. Ég
tel fnáleltt að nokkur réttsýnn elnstakllngur vilji gleyma þvf ógæfusama
fólkl, sem á einn eða annan hátt hefur orðið fyrlr barðlnu á afbrota-
mönnum, eða vlljl gera lítlð úr óláni þess. Hltt er jafnljóst, að þær að-
ferðir, sem beitt er hérlendis til að hamla gegn afbrotum, eru vltagagns-
lausar og sumar belnlínis stórskaðlegar, enda hafa ýmsir æðstu menn
réttarfars f landinu mjög takmarkaðan áhuga á sálarheill eða andlegrl
þroskun þeirra 60—70 manna sem nú sitja bakvið lás og slá. Þó eru
þetta menn með svipaðar þarfir og tilfinningar elnsog vlð hinlr, sem
fyrir guðsmildi eða slembilukku höfum sloppið við hinn opinbera refsl-
vönd. Börn kjósa sér hvorki foreldra, uppalendur, umhverfi né kennara;
þau eru ofurseld aðstæðum sem þau hafa ekkert vald yfir, og undlr
hælinn lagt hvernig þessar aðstæður leika þau. Af þeim sökum meðal
annars tel ég dómhörku refsivalds og almenningsálits gagnvart saka-
mönnum meira en lítið vafasama, ekki sizt þegar höfð er hliðsjón af
því hve umburðarlyndlr við erum gagnvart þeim glæpamönnum sem ár-
lega svíkja sfórar fúlgur undan skatti og láta aðra greiða fyrlr munað
sinn og bíllfi.
Ein versta gloppan í öllu okkar réttarkerfi er meðferð þeirra manna,
sem af sjúkdómsástæðum leiðast útí afbrot, og á ég þar einkum við
menn sem þjást af geðklofa. Á Litla-Hraunl eru nú að minnstakosti tvelr
slíkir menn, sem ættu að réttu lagi að vera á sjúkrahúsl undir stöðugu
lækniseftirllti. Tímabundnum ofbeldlsköstum slfkra manna má auðveld-
lega halda niðri með lyfjum, sem gera þá með öllu hættulausa umhverf-
Inu.Réttarkerfið starfar hinsvegar með þeim frumlega hætti, að geðlækn-
ar Kleppsspitalans eru fengnir til að gefa úrskurði um sakhæfi manna,
en þessir sömu læknar telja sig ekki hafa neina aðstöðu til að taka á
móti ,,erfiðum“ sjúklingum og gera því það sem þeir geta til að lýsa
menn sakhæfa. Eru ótrúleg dæmi þess, hvernig geðrannsóknir á afbrota-
mönnum hafa verlð framkvæmdar, og mundi slíkt talið fullkomið kák, ef
ekki beinlinis glæpsamlegt athæfi, hjá þjóðum sem eru á hærra menn-
ingarstigi en íslendlngar, og skal þó alls ekki gert Iítið úr vandkvæðum
Kleppsspítalans. Sé á annað borð verið að fást við geðrannsóknir afbrota-
manna, er það lógmarkskrafa að slíkar rannsóknir fari fram með sið-
mennilegum hætti, en ekki sé kastað til þeirra höndum, einsog til dæmis
í tilviki unglingsins, sem fyrst var dæmdur ósakhæfur, slðan sakhæfur af
sömu aðiljum eftir að hann hafði ráðlzt á hjúkrunarkonu á Kleppi og loks
sendur úr landi, eftir að læknaráð hafði haft miður traustvekjandi afsklpti
af málinu. Kleppur verður að hafa sérstaka deild fyrlr erfiða og hættu-
lega sjúklinga — því það hlýtur að vera mannúðarkrafa, að brotamenn
njóti sömu réttlnda og aðrir borgarar.
Einsog fram kemur f fleirl en einni grein hér á eftir, er skortur á sér-
menntuðu og þjálfuðu fólki til fangagæzlu mjög tilfinnanlegur hér á
landi, en þó er hitt kannski miklum mun verra, að yfir stærsta fangelsl
landsins, Litla-Hraun, var f tíð „viðreisnarstjórnarinnar" sælu settur mað-
ur sem getur ekki f neinum skllningi talizt starfl sfnu vaxlnn og ættl
kannski fremur að sitja Innan rimla en utan, þegar athugaður er ferill
hans. Duttlungafull og ómanneskjuleg meðferð hans á föngum á Lltla-
Hrauni minnir einna helzt á forstjóra og gæzlumenn sovézkra þrælabúða,
einsog vlð þekkjum þá af lýslngum Solzjenitslns og annarra. Þessi orð
mfn gæti ég stutt lýsingum og ummælum margra einstakllnga sem eru
hnútum kunnugir, en læt nægja að vísa til þess sem fram kemur f
greinum og viðtölum fanga hér á eftir. Þó má geta þess, að fangelsis-
stjórinn setur menn f einangrun vlkum og jafnvel mánuðum saman fyrlr
litlar sem engar sakir, og ekkl nóg með það, heldur lætur hann undlr
höfuð leggjast að færa til bókar ástæður fyrir langvinnri dvöl fanga f
elnangrunarklefum og brýtur þarmeð allar reglur um hælisreksturlnn.
Á ráðstefnu Æskulýðssambands [slands um fangelsismál f Norræna hús-
inu f marz síðastliðnum ræddl Hildigunnur Ólafsdóttlr afbrotafræðlngur
um nýjustu viðhorf í meðferð brotamanna og benti meðal annars á, að
með breyttu matl á gildum og hagsmunum f þjóðfélaglnu undanfarln 30
ár hefðu hlutir orðið æ mlnna virðl, en réttindi sífellt melra virðl. I sam-
ræml við þessa þróun bæri að endurskoða fslenzka refsllöggjöf, til dæmis
þannig að athæfi, sem éður var refsivert, yrði leyfllegt. Það gæti átt við
minniháttar þjófnað, elnsog búðaþjófnað, þjófnað á vlnnustað — brott-
rekstur úr vlnnu værl næglleg refsing eða þá tímabundið bann vlð að
verzla f tllteklnnl verzlun.
I lok máls sfns bentl Hildigunnur á tvær leiðir útúr ógöngum íslenzkra
refsimála, og vil ég um það efnl tilfæra orð hennar:
,,í jafnlitlu þjóðfélagl og okkar er miklu minni þörf refslnga en f stærrl
þjóðfélögum. Einmitt vegna fámennis elgum við auðveldara með að hafa
áhrlf hvert á annað f daglegum samskiptum. Viðurkennlng og vanþóknun
umhverfislns er þvf oft nægileg refslng, þó að ekki komi formlegar refs-
ingar tll. Því að formlegar refsingar verða mlklu þungbærarl í fámennlnu,
þar sem líklegt er að allir viti um refslngu. Það er ekki hægt að fara I ann-
an kaupstað til að byrja nýtt líf. Lltla-Hraun er endastöð þjóðfélagslns, og
það er þvi þungur cíómur að vera sendur þangað, elnmitt vegna þess hvað
það eru fáir sem fá slika dóma. Þarna er þvl um tvo möguleika að ræða.
Annað hvort að beita refsivist I svo miklum mæli, að maður sé ekkert frá-
brugðinn öðrum þjóðfélagsþegnum þó að hann hafi setið I fangelsl. Eða
að senda sem allra fæsta f refslvist. Og þá eingöngu þá menn, sem verð-
ur að loka innl, vegna þess að þeir eru hættulegir umhverfi slnu.“
Þess má að lokum geta, að á Lltla-Hrauni er 51 eins-manns klefi, og
þar dveljast nú 43 afplánunarfangar, en f Hegningarhúslnu eru 27 rúm
(þaraf 9 fyrir gæzlufanga), og þar dveljast nú 18 fangar. Vlsthelmlllð að
Kvfabryggju er ekkl starfrækt núna.
s-a-m