Andvari - 01.05.1961, Blaðsíða 51

ANDVAliI
„AÐ ÓSI SKAL Á STEMMA"
49
nefni er elcki á uppdrættinum, enda væri
þess varla aS vænta. Séra Þórhallur hafði
sagt að þessa hyls væri að leita nokkru
ofar í ánni en Laxfoss, og samkvæmt sögn
Björns Blöndals er hann undir Grímsár-
brú hjá Fossatúni (1 Vi km fyrir ofan Lax-
foss).
4. „ok ástemma at Rauðavats ósi“.
Kálund var auðvitað ljóst að hér var átt
við stíflu við sjálf upptök Grímsár í Reyð-
arvatni, og að um veiðivél var að ræða,
en hann kom ekki auga á hvernig henni
hafði í raun og veru verið háttað, og þess
verður alls ekki vart að hann hafi haft
neinar spurnir af sjáanlegum leifum
mannvirkis.
Kunnugt hefur verið í Lundarreykja-
dal, a. m. k. frá því á síðara hluta 19.
aldar, að leifar mikils steingarðs eru í
osi Grímsár í norðvesturhorni Reyðar-
vatns. En fyrsti maður sem ég veit til að
hafi vakið athygli á þeirri staðreynd að
þarna er fundin ástemma hins forna mál-
daga, er Ingimundur bóndi Asgeirsson á
Hæli í Flókadal (í viðtali síðast liðið
sumar). Hann var annar tveggja Reyk-
dæla (átti þá heima á Reykjum) sem
skoðuðu mannvirkið haustið 1936 að
beiðni Péturs G. Guðmundssonar. Hinn
var Davíð bóndi Björnsson að Þverfelli.
Frá þeim kom stutt lýsing sem skal tekin
upp hér: Syðri garðurinn sést allur sæmi-
lega vel enn þá, og er hann 15 metra
langur þvert yfir kvíslina, og sér nokkuð
glöggt fyrir þykkt hans eða hleðslumörk-
um enn, sem reyndust vera 4 metrar. En
garðurinn í eystri kvíslinni er orðinn all-
óglöggur við hólmann, þar sem dýpst er
vatnið og straumþungi mestur. Þar má
hann heita horfinn, svo að ekki er hægt
að ákveða með vissu þykkt hans né breidd.
En hann hefur verið 44 metrar á lengd.
Hafa verið færðir í hann geysistórir
steinar, sem sennilega hafa verið teknir
upp með vatnsröndinni að austanverðu.
En flesta þeirra eru nú ísjakar búnir að
færa niður í tjörnina norðan við hólm-
ann, og standa þeir þar á víð og dreif upp
úr vatninu sem þögul vitni um manndóm
þeirra, sem þetta verk inntu af höndum.
Pétur G. Guðmundsson sem var fædd-
ur og upp alinn í dalnum hafði í æsku
séð steingarðinn í gegnum ís eins og hann
segir frá í grein um þetta merkilega mann-
virki sem er prentuð í Fléraðssögu Borgar-
fjarðar II 254 o. áfr. Um uppruna mann-
virkisins eða tilgang vissi hann ekki annað
en að föðurbróðir hans, sem var fæddur
1849, hefði haft fyrir satt að garðurinn
hefði verið gjörður þegar hann var á öðru
eða þriðja ári, og ekki hafði verið getið
um annan tilgang en að stöðva ána til
að taka silung og lax á þurru, en um
árangur var eigi kunnugt.
Vitnisburður Reykjaholtsmáldaga tekur
af öll tvímæli um að mannvirkið getur
ekki verið miklu yngra en 800 ára gam-
alt, en sennilega töluvert eldra því að
engin ástæða er til að ætla að það hafi
verið nýgjört þegar byrjað var að skrá
máldagann. En vel má vera að hresst
hafi verið upp á hleðsluna á síðari öld-
um.
Ekki er að efa að tilgangurinn hefur
verið sá sem Pétur G. Guðmundsson
nefndi. Sú veiðiaðferð að stemma á að
ósi og taka fiskinn síðan á þurru eða í
hyljum og pollum hefur líklega verið
iðkuð meira og minna á ýmsum stöðum
hér á landi frá fornu fari. Heyrt hef ég
getið um tvær ár nyrðra þar sem þetta á
að hafa verið tíðkað til skamms tíma.
Þessar ár eru víst báðar fremur vatnslitlar
og mun vera auðvelt að stífla þær, —
a. m. k. er sagt að ekki þurfi nema nokkra
stóra hnausa í vatnsósinn til að stöðva
aðra þeirra, — og aflinn á að hafa verið
feiknamikill.
Grímsá verður auðvitað ekki þurrkuð
að endilöngu með stemmu að Reyðar-
4