Andvari - 01.01.1987, Page 58

56
ÁSTRÁÐUR HYSTEINSSON
ANDVARI
... vegna þess að hann var hold af holdi leikhússins. Leikrit hans eru samin í leikhúsinu
sjálfu, um leið ogþau eru æfð, — af honum sjálfum. Ekkert þeirra skrifar hann með það
fyrir augum, að það verði lesið einhverntíma seinna. Leikrit hans eru skrifuð til þess að
leikast, og aðeins á leiksviðinu lifa þau og njóta sín til fulls.5
Algengt er að leikhúsfólk líti á texta leikrits öðrum þræði sem máttvana orð
sem í þurfi að blása lífi leiksviðsins og er það svosem ekki óeðlilegt viðhorf frá
sjónarhóli hins listræna sviðsflutnings. Jafnframt deila þeir sem gjörkunnugir
eru leikhúsinu gjarnan á leiklistargagnrýnendur fyrir að gæta illa að þeim
einkennum leiksýningar sem ekki hentar að skýra með textanum einum. Slík
viðbrögð eru skiljanleg í ljósi þess að gagnrýnendur hafa margir hverjir
hneigst til að kanna leikrit með annars konar bókmenntatexta að leiðarljósi.
En hvernig samræmist þetta viðhorf því að leikrit skipa sem lesefni engu
lægri sess en aðrar greinar meðal merkustu verka heimsbókmenntanna? Ef
halda ætti slíku leikhús-viðhorfi til streitu yrði niðurstaðan sú að áhorfendur í
leikhúsi séu vitni að æðri list en lesendur bókmenntaverka. Vænlegra sýnist
mér að líta svo á að þótt leikverk sé texti, sem túlkaður er á sviði, sé Ieikr/7
einnig sérstök gerð lesefnis sem heillar okkur á eigin forsendum, ekki síður en
til dæmis sögur eða ljóð. Það skiptir engu máli að Shakespeare skrifaði ekki
með lesendur í huga. Texti hans er samt lesinn sem bókmenntaverk og hann
lifir og nýtur sín fyllilega áþeimforsendum. Helgi Hálfdanarson hefur raunar
bent á að „margt af því ágætasta í leikritum Shakespeares er með þeim hætti,
að bezt hentar vandlegum lestri.“6
En þá standa leikritaþýðendur (sem og þeir sem skrifa um slíkar þýðingar)
frammi fyrir vanda sem Keir Elam segir vera eitt helsta viðfangsefni þeirrar
greinar táknfræðinnar sem fæst við leiklist: það má segja að í leiklist sé um tvo
texta að ræða. Við getum annars vegar skoðað sviðstexta („performance
text“), sem tekur yfir allt táknmál sjálfs sviðsflutningsins (og merkir „texti“
þá alls ekki bara orðræður persóna), en hins vegar leiktexta („dramatic
text“),7 sem kann að vera saminn fyrir leiksvið en fellur þó inn á „spennu-
svið“ ýmissa bókmenntahefða jafnskjótt og hann er lesinn.
I raun byggist þó leiklist á samspili og víxlverkun þessara texta. Sviðstext-
inn verður til sem túlkun á leiktexta, en jafnframt er ólíklegt að leiktexti sé
lesinn án þess að lesandi (og þýðandi) ,,skapi“ viðeigandi sviðstexta. Að
þessu leyti eru leikrit lesin (greind, þýdd) öðruvísi en aðrar bókmennta-
greinar. Susan Bassnett-McGuire segir að leikrit séu lesin „sem eitthvað
ófullgert fremur en frágengin eining, því það er einungis við uppfærsluna að
allir möguleikar textans koma í ljós.“8 En við leikritalestur vinnum við
einmitt með þennan ófullgerða hluta. Svo fremi við höfum einhverja reynslu
af leiksviði hljótum við að „færa verkið á svið“ í huga okkar. Og þótt þetta sé
að sjálfsögðu annars konar listnautn heldur en sú er felst í að vera viðstaddur