Andvari - 01.01.1987, Blaðsíða 116

114
GUNNAR KRISTJÁNSSON
ANDVARI
augljóst við nánari athugun. Mat skáldsins fer þá eftir því við hverju það býst
af prestinum, hver er sú mælistika, sem honum hæfir.
Raunsæisskáld áttu auðvelt með að finna höggstað á prestunum, jafnvel
þótt þeir væru góðir og gegnir borgarar og ynnu sín störf með sóma. Mæli-
stikan var sá háleiti boðskapur, sem þeir fluttu sjálfir, boðskapur nítjándu
aldar með áherslu á siðræna breytni, vöxt hins andlega lífs og borgaralega
hegðun. í slíku andrúmslofti mátti lítið út af bregða í fari prestsins ef hann átti
ekki að verða skotspónn skáldanna. Til viðbótar þessu er prestum legið á
hálsi fyrir að flytja úrelta kenningu, fræði, sem ekki eru tekin gild lengur. Hin
róttæka heimspeki á síðari hluta nítjándu aldar og í upphafi þessarar með
Nietzsche, Marx og Freud í broddi fylkingar sýndi kirkjunni og boðskap
hennar litla miskunn. Allt þetta endurspeglast í skáldverkum raunsæisskálda
og raunar í skáldverkum að meira eða minna leyti fram undir þennan dag hér
á landi.
Hins vegar er unnt að nota aðra mælistiku en þá sem raunsæisskáldin
notuðu. Sú mælistika var vissulega tímanna tákn og sönn í réttu samhengi.
Viðmiðun samtímans er önnur. Gott dæmi er presturinn í hinni nýju skáld-
sögu Thors Vilhjálmssonar sem nefnd var í upphafi, Grámosinn glóir. Hér er
að vísu um sögulega skáldsögu að ræða, þar sem atburðirnir sem lýst er áttu
sér stað fyrir einni öld eða svo, þ.e.a.s. á þeim tíma þegar raunsæisskáldin eru
að koma fram á sjónarsviðið.
í sögunni er fjallað um sakamál í norðlenskri sveit seint á síðustu öld.
Ásmundur sýslumaður er kominn til þess að rannsaka málið. Sóknarprest-
urinn, séra Stefán Arinbjarnarson er skólabróðir hans og kunningi frá skóla-
árum. Báðir eru þeir ungir að árum en afar ólíkir á flestan hátt. Presturinn er
vitni í málinu auk þess að vera sálusorgari þeirra ungu hálfsystkina, sem fyrir
réttinum eru. F>au áttu barn saman en deyddu það við fæðingu.
Lesandinn fær takmarkaðar upplýsingar um séra Stefán. Útliti hans og fasi
er að vísu allvel lýst. Því fer fjarri að þar sé lýst valdsmanni. Mynd hans minnir
á elstu lýsingu sem til er af séra Hallgrími Péturssyni. Samskipti hans snerta
einkum sýslumann og Sæmund Friðgeir, hinn ákærða. Einn meginþáttur
sögunnar fjallar einmitt um átök embættismannanna tveggja, þar sem tekist
er á um lífsviðhorf.
Höfundur leiðir þá séra Stefán og Ásmund sýslumann saman með tvennum
hætti. Það ber að hafa í huga að Ásmundur er í senn sýslumaður og skáld. Sem
sýslumaður er hann ímynd valdsins, hlutverk hans og ásetningur er að varð-
veita lífið í samfélaginu: ,,Að samfélagið megi þrífast. Að það eitrist ekki af
ódæði. Að það sé hægt að halda uppi siðuðu samfélagi“ (bls. 151). Hér kemur
Svartfugl Gunnars Gunnarssonar upp í hugann og orð sýslumannsins í sam-
ræðum hans við séra Eyjólf (bls. 212). Þegar presturinn spyr hvort ekki megi
hlífa hinum seku, þá svarar sýslumaður: „Nei, það er ekki hægt. Til þess eru