Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Blaðsíða 10
að hluta með framlögum, til dæmis hluta af launum launþega eða iðgjöldum, og
féiagslega aðstoð, sem er veitt einstaklingum sem hafa sérstaka þörf fyrir
aðstoð, eru tekjulausir og geta ekki framfært sig sjálfir.2 Fyrirferðarminni rétt-
indin í þessum hópi eru menningarleg réttindi. Með þeim er fyrst og fremst átt
við rétt manna til að taka þátt í menningarlífi og njóta lista og ábata af vísinda-
legum framförum, en þau eru einnig samofin rétti til menntunar.3 Verður aðeins
lítillega vikið að menningarlegum réttindum í grein þessari, einkum þegar fjall-
að er alþjóðasamninga á þessu sviði, þar sem þessi þrenns konar réttindi eru að
jafnaði talin saman.
Efnahagslegra og félagslegra réttinda sér tæplega stað í fyrrgreindum rétt-
indayfirlýsingum 18. aldar og stjórnarskrám 19. aldar. Þó er vikið að tilkalli
manna til félagslegrar aðstoðar í dönsku grundvallarlögunum frá 1849 þar sem
kveðið er á um rétt til framfærslustyrkja við ákveðnar aðstæður. Þessi réttindi
hafa fengið stóraukið vægi á 20. öldinni, sérstaklega eftir að alþjóðleg samstaða
náðist um að taka þau í Mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna frá 1948
eins og nánar verður rakið síðar, en hún lagði grunninn að alþjóðlegri samn-
ingsgerð á þessu sviði.
I fræðikenningum hefur að öðru jöfnu verið talið að einstaklingar geti ekki
byggt rétt á ákvæðum, sem vemda efnahagsleg og félagsleg réttindi, beint fyrir
dómstólum, þar sem þau feli í sér stefnuyfirlýsingar en veiti ekki beinan efnis-
legan rétt.4 Því sé ekki hægt að skera úr um það hvort réttindi séu brotin í
ákveðnu tilviki. Öðru vísi horfi við með flest ákvæði um borgaraleg og stjóm-
málaleg réttindi þar sem réttindum er lýst afdráttarlaust og óskilyrt og eru því
kölluð lagaleg réttindi. Dómstólar geta kveðið af eða á um hvort of langt er
gengið í takmörkunum á þeim í ákveðnu tilviki.
Eðlilega er útilokað samkvæmt þessari skilgreiningu að ræða um hvort tak-
markanir á efnahagslegum og félagslegum réttindum ganga of langt, enda verða
þau ekki virk nema með sérstökum ráðstöfunum ríkisins, einkum í löggjöf. Hafi
ríki ekkert gert til að tryggja slík réttindi þrátt fyrir yfirlýsingu í stjórnarskrá eða
alþjóðasamningi þess efnis kann að vera einfaldara að skera úr. Um það hversu
langt ríkið á að ganga til þess að tryggja borgurum sínum réttindi skapast hins
vegar einatt álitaefni. Sérstaklega er umdeilanlegt hvort og þá að hvaða marki
dómstólar eigi að taka sér vald til þess ákveða skyldur ríkisins á þessu sviði, til
dæmis hversu langt fjárveitingai"valdið á að ganga með kostnaðarsömum
aðgerðum til að tryggja réttindi og hvort með því sé gengið inn á valdsvið lög-
gjafans. A allra síðustu árum hefur komið til þess að dómstólar hér á landi vísi
beint til þessara réttinda í stjórnarskrá og jafnvel vflci til hliðar lögum sem talin
eru fara gegn þeim. Sú varð raunin í dómi Hæstaréttar frá 19. desember 2000,
2 Martin Scheinin: „The Right to Social Security", bls. 159. Hér er átt við greinarmun á hugtök-
unum „social insurance" og „social welfare". Greinarmunur á þessu tvennu er ekki alltaf glöggur í
íslenskri löggjöf um almannatryggingar og félagslega aðstoð.
3 Asbjörn Eide: „Cultural Rights as Individual Rights", bls. 229.
4 Olafur Jóhannesson: Stjómskipun Islands, bls. 468.
78