Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Blaðsíða 49

skilyrðum réttarríkis. Úr mannkynssögunni eru kunn dæmi um voðaverk sem að
meira eða minna leyti hafa verið framkvæmd lögum samkvæmt eða hefðu get-
að verið það. Slík verk hafa þannig í sumum tilvikum verið framin af lögbund-
inni stjómsýslu á grundvelli valdheimilda í lögum. Með sama hætti er ekki hægt
að útiloka að upp geti komið sú staða að lögmætisregla íslensks réttar mæli fyr-
ir um að stjómvaldi beri að framkvæma siðferðilega óréttlætanleg verk eða
halda uppi ólögum. Siðferðilegt gildi lögmætisreglu stjórnsýsluréttar er því ekki
algjört.
Samkvæmt þessu getur jafnvel sú staða komið upp að stjómvaldi beri sið-
ferðilega skylda til þess að ganga gegn lögmætisreglunni. Þessa fullyrðingu
verður hins vegar að túlka með varúð. Það er aðeins þegar lögin breytast í and-
hverfu sína - tortíma þeim hagsmunum sem þeim er ætlað að tryggja - sem sið-
ferðileg skylda venjulegra samfélagsþegna til að fara að lögum hættir að vera til
staðar og lögin eru ekki lengur bindandi. Enn meira þarf að koma til svo að
stjómvaldshafa sé rétt að virða lög að vettugi, enda hefur slík háttsemi stjórn-
valdshafa að jafnaði mun alvarlegri afleiðingar en þegar um er að ræða einkaað-
ila. Ólögmætar athafnir stjómvaldshafa eru til þess fallnar að grafa undan lög-
unum í heild með tilheyrandi hættu á almennu stjómleysi.
Það er því aðeins við mjög sérstakar og óvenjulegar aðstæður sem stjóm-
valdshafa getur verið rétt að virða lögin að vettugi í athöfnum sínum. Það næg-
ir því engan veginn að einstaklingur eða stjómvaldshafi sé ekki fyllilega sáttur
við efni tiltekinna laga, að hann jafnvel telji þau óréttlát, slæm, o.s.frv. Slrk lög
eru siðferðilega skuldbindandi af sömu ástæðum og almennt er æskilegra að búa
við lög en stjórnleysi. Þessi skylda hvílir því frekar á handhöfum opinbers valds
eftir því sem hlutverk þeirra í viðgangi og viðhaldi laganna er mikilvægara. í 61.
gr. stjómarskrár lýðveldisins nr. 33/1944 segir til dæmis að dómendur skuli í
embættisverkum sínum fara einungis eftir lögunum. Hin sérstaka skylda þeirra
einstaklinga sem fara með opinbert vald er einnig víða áréttuð með því að em-
bættismenn, dómarar og þingmenn heita því að virða lög og stjómarskrá við
störf sín.
Lög vestrænna ríkja eru yfirleitt þannig úr garði gerð að þær aðstæður sem að
framan er lýst eru nánast óhugsandi. Þau siðferðilegu gildi sem lögin þjóna eru
víðast hvar sérstaklega tryggð í stjómarskrám eða grunnlögum sem ekki verður
breytt nema með sérstökum hætti. Alþjóðlegar skuldbindingar ríkja eiga einnig
að koma í veg fyrir að lögin spillist og raski þeim hagsmunum samfélagsþegn-
anna sem þau eiga að tryggja.
4. MATSKENNDAR ÁKVARÐANIR STJÓRNVALDA
Hér að framan hafa verið færð rök að því að stjómsýslan eigi að vera lög-
bundin. Þannig eigi þær skerðingar sem framkvæmdar séu af stjórnvaldshöfum
að hafa stoð í lögum og samræmast lögum. Samkvæmt þessu virðist fljótt á lit-
ið óæskilegt að stjómvöld hafi svigrúm til mats við athafnir sínar. Hér vakna í
117