Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Blaðsíða 45

Ef yfirleitt er fallist á að til séu einliver lífsgæði standa veigamikil rök til þess
að menn geti því aðeins notið þeirra í samfélagi við aðra menn að athafnir þeirra
lúti reglum. Aðeins með reglum er hægt að samhæfa háttsemi manna þannig að
hagsmunir eins rekist ekki á við hagsmuni annars. Þannig er til dæmis augljóst
að án einhvers konar umferðarreglna mun slysum og dauðsföllum fjölga til
muna. Einnig mun akstur ökutækja verða erfiðari og þar með raunverulegt
athafnafrelsi manna minnka. Ef við teljum að lífið sé verðmætt og einnig sé það
þess virði að geta komist fljótt og örugglega leiðar sinnar hljótum við því að telja
betra að umferðin lúti reglum. Ef engar slíkar reglur eru til í samfélaginu er
æskilegt að þeim sé hægt að koma á með einhverjum hætti. Með öðrum orðum
er æskilegt að til staðar sé einhver stofnun sem fer með vald til þess að setja regl-
ur. Af því leiðir einnig að rétt er að virða þær reglur sem stafa frá slíkri stofnun.
Að þessu virtu er ekki aðeins gott að til séu reglur heldur einnig tryggingar
fyrir því að allir fari eftir þeim; einnig þeir sem kann að skorta skilning á gildi
reglnanna eða viljastyrk til að breyta í samræmi við þær. Af þessu leiðir að æski-
legt er að þessar reglur séu bundnar viðurlögum til þess að knýja á um að allir
fari eftir þeim. Af þessu leiðir einnig að fyrir hendi verða að vera aðilar sem
fylgjast með því að eftir reglunum sé farið og beiti viðurlögunum ef ástæða er
til. Með þessu eru í raun réttri færð rök að lögum, lagasetningarvaldi og opin-
berri stjómsýslu í sinni einföldustu mynd. Eftir því sem lögin verða flóknari fyr-
ir atbeina virks lagasetningarvalds, þau taka til fleiri sviða og ríkisvaldið tekur
að sér fleiri verkefni, þeim mun viðameira og flóknara verður hlutverk stjórn-
sýslunnar.
3.2 Réttarríkið
Ef almennt er fallist á að lög séu æskileg, jafnvel nauðsynleg fyrir líf manna
í samfélagi með vísan til þess gagns eða gildis sem þau hafa, er ljóst að lögin
þurfa að fullnægja ákveðnum formlegum skilyrðum. Með öðrum orðum þurfa
lögin í öllum tilvikum að vera þannig úr garði gerð að þau geti þjónað þeim
frumtilgangi sínunt að hafa áhrif á háttsemi þeirra sem þeim er beint til. Lög,
sem enginn þekkir, enginn skilur og enginn getur framkvæmt fullnægja ekki
þessum kröfum.
Með hugmyndinni um réttarríki (e. rule of law, f. l’état de droit, þ. rechtsstaat)
eru sett fram nauðsynleg skilyrði þess að lögin nái framangreindum frumtilgangi
sínunr. Réttarríkishugmyndin hvílir ótvírætt á því meginsjónarmiði að lögin séu
æskileg því ástæðulaust væri að búa lögin svo úr garði að þau væru sem áhrifa-
mest á háttsemi fólks ef þau áhrif væru skaðleg eða óæskileg. Réttarríki lýtur
hins vegar að meginstefnu ekki að því hvers efnis lögin eigi að vera heldur
mælir fyrir um að lög skuli hafa ákveðna formlega eiginleika, svo sem að vera
nokkru rita hans. Efnislegar fullyrðingar á þessa leið má þó finna í meginriti heilags Tómasar,
Summa Theologica, spumingu 96, fjórðu grein. þar sem heilagur Tómas vitnar til heilags Ágúst-
ínusar.
113