Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Blaðsíða 55

og nokkur brögð eru að í íslenskri laga- og reglugerðasetningu á vissum sviðum,
er æskileg aðeins upp að vissu marki.17 Með ítarlegri reglusetningu verða regl-
umar flóknari og erfiðara að hafa yfirsýn yfir þær. Eins felur þessi viðleitni það
oftar en ekki í sér að breytingar á reglum eru tíðar og reglurnar þannig óstöðug-
ar. Tíðar breytingar á flóknu regluverki geta verið til þess fallnar að erfitt er að
vita, jafnvel fyrir löglærða, hvaða reglur gildi um háttsemi á hverjum tíma. Slíkt
ástand er í andstöðu við þær meginreglur réttarríkis sem ræddar vom hér að
frarnan. Slíkt ástand gengur raunar gegn flestum þeim hagsmunum sem reglum
er ætlað að þjóna. Þegar öllu er á botninn hvolft getur réttamíkinu verið betur náð
með almennari, einfaldari og sveigjanlegri reglum sem auðvelt er að lrafa
yfirsýn yfir og ekki þarf að breyta í sífellu, jafnvel þótt það kosti að stjómvöld-
um sé falið mat.18
4.4 Málefnaleg sjónarmið við frjálst mat stjórnvalda
Hér að framan voru leidd rök að þeirri niðurstöðu að matskenndar valdheim-
ildir stjómvalda geti átt rétt á sér. Samkvæmt þessu getur verið æskilegt að regla
sé óráðin að meira eða minna leyti um efnislýsingu sína, lögfylgju eða jafnvel
hvorutveggja. Með þessu er að einhverju leyti fórnað þeim kostum sem felast í
reglum og reglufestu. Einnig skapast hætta á því að stjómvaldshafar misnoti það
svigrúm, sem þeir hafa, í sína eigin þágu eða nákominna. Þótt stjómvöld njóti
svigrúms til mats samkvæmt lagaheimild er því eðlilegt að áskilja að málefna-
leg sjónarmið ráði ákvörðunum þeirra. Þeir hagsmunir, sem liggja því til grund-
vallar að stjómvöldum er falið mat, réttlæta með öðrum orðum ótvírætt ekki
valdníðslu af hálfu stjómvaldshafa.
Lög geta með ýmsu móti komið til móts við þau vandkvæði sem frjálst mat
stjórnvalda gefur tilefni til. Hér má nefna reglur um stjómsýslukærur, málskot
til sérstakra úrskurðaraðila og endurupptöku mála. í þessu sambandi vegur þó
líklega þyngst eftirlit dómstóla, en almennt er viðurkennt að íslenskum rétti að
dómstólar hafi vald til þess að skera úr um lögmæti athafna stjómvalda. í þessu
felst meðal annars vald til þess að skera úr um hvort stjórnvöld hafi látið mál-
efnaleg sjónannið ráða við mat sitt samkvæmt óráðnum eða matskenndum rétt-
arreglum. Ef athafnir stjómvalda eru utan marka þess svigrúms, sem óráðnar
réttarreglur veita stjómvöldum, eru þær hins vegar andstæðar lögmætisreglunni
og spumingin um ómálefnaleg sjónamrið kemur ekki upp.
17 Ýmsar kenningar á sviði siðfræði og réttarheimspeki hafa mælt fyrir ítarlegri reglusetningu. í
þessari flóru kenninga ber einna hæst svokallaða hugtakalögfræði (Begriffsjurisprudenz) sem
áhrifamikil var við samningu þýsku borgaralögbókarinnar (Burgerliches Gesetzbuch) sem gekk í
gildi árið 1900.
18 Dæmi um svið þar sem mikið hefur kveðið að setningu reglugerða með tíðum breytingum er
stjómkerfi landbúnaðarframleiðslunnar. Sigurður Líndal færir rök að því í ritgerð sinni „Stjórn-
kerfi landbúnaðarframleiðslunnar og stjómarskráin“, Reykjavík 1992, að svo mikið hafi kveðið að
tíðum breytingum á annars flóknum reglum sem settar voru á grundvelli laga nr. 15/1979 og laga
nr. 46/1985 að brotið hafi gegn meginreglum réttarríkis. Sjá einkum bls. 178 o.áfr.
123