Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Blaðsíða 11

þar sem því var lýst að 1. mgr. 76. gr. stjómarskrárinnar, sem kveður á um rétt
öryrkja til aðstoðar, feli í sér ákveðin lágmarksréttindi eins og nánar verður
rakið hér á eftir.
Afdráttarlaus aðgreining eða flokkun réttinda á þeim grunni sem hér hefur
verið lýst er langt frá því að vera glögg og æ erfiðara verður að nota þessar
mælistikur. Sum réttindi standa á mörkum þessarar flokkunar og má þar til
dæmis nefna atvinnufrelsi, rétt manna til að stofna og ganga í stéttarfélög og
réttindi félaga til þess að ráða sínum innri málefnum án afskipta stjómvalda.
Einnig má nefna að réttinn til menntunar og ýmis menningarleg réttindi er örð-
ugt að staðsetja í öðmm hvorum flokknum.5 Loks er mikilvægt að hafa í huga
að könnun á því hvort réttindi leggja tilteknar jákvæðar skyldur á ríkið gefur
tæpast afdráttarlaus svör um það hvaða flokki réttindin tilheyra. Þrátt fyrir það
megineinkenni borgaralegra og stjómmálalegra réttinda að þau verði best
vemduð með því að ríki haldi að sér höndum, þá leggja þau engu að síður ótví-
ræðar athafnaskyldur á ríki.6 Þess má til dæmis sjá glögg merki í nýlegum dóm-
um Hæstaréttar í H 1999 390 og H 1999 2015.
3. NÝLEGIR DÓMAR ÞAR SEM REYNT HEFUR Á EFNAHAGSLEG
OG FÉLAGSLEG RÉTTINDI OG ATHAFNASKYLDUR RÍKISINS
Hér á eftir verða raktir í stuttu máli þrír nýlegir dómar Hæstaréttar þar sem
reynt hefur á vemd réttinda samkvæmt 1. mgr. 76. gr. stjómarskrárinnar og
athafnaskyldu ríkisins með tilvísun til jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar
og alþjóðlegra mannréttindasamninga.
í dómi Hæstaréttar frá 19. desember 2000 í máli nr. 125/2000 var tekist á
um breytingar, sem voru gerðar á lögum um almannatryggingar nr. 117/1993
með lögum nr. 149/1998, en með þeim var tekjutrygging örorkulífeyrisþega í
hjúskap skert vegna tekna maka, sem ekki var lífeyrisþegi, með því að telja
helming samanlagðra tekna beggja hjóna til tekna lífeyrisþega. Þetta leiddi til
þess að greiðslur til öryrkja sem voru í hjúskap gátu verið skertar, í sumum til-
vikum í þeim mæli að öryrki í hjúskap, sem hafði ekki aðrar tekjur en lífeyri
almannatrygginga, fengi aðeins í tekjur grunnörorkulífeyri sem nam 17.715
krónum á mánuði. Taldi öryrkjabandalagið að með þessu væri brotið gegn
ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar um jafnrétti og 76. gr. hennar um rétt til
aðstoðar vegna örorku. í forsendum dómsins var m.a. skírskotað til athuga-
semda með frumvarpi sem varð að stjskl. 97/1995, þar sem fjallað er um
alþjóðasamninga á þessu sviði. Með hliðsjón af því var 1. mgr. 76. gr. stjómar-
skrárinnar skýrð með vísan til 12. og 13. gr. Félagsmálasáttmála Evrópu, en
fyrmefnda ákvæðið vísar til 67. gr. Alþjóðavinnumálasamþykktar um lágmark
félagslegs öryggis. Einnig var í dóminum vísað til 11. og 12. gr. Alþjóðsamn-
5 Asbjörn Eide & Allan Rosas: „Economic, Social and Cultural Rights: A Universal Challenge",
bls. 16.
6 Björg Thorarensen: „Einkaréttaráhrif mannréttindasáttmála Evrópu og skyldur ríkja til athafna
samkvæmt sáttmálanum", bls. 108.
79