Frjáls verslun - 01.04.2001, Blaðsíða 67

FJÁRMÁL JÓN DANÍELSSON 1 LONDON
þá hefur meðalraunávöxtun í Bandaríkjunum verið 8%, þótt
sum árin hafi ávöxtun verið 30% í plús og önnur ár hafi hún ver-
ið neikvæð um 30%. „Það er eðlilegur fylgifiskur verðbréfavið-
skipta að tapa oft miklum peningum."
íslenskir fjölmiðlar brugðust Á íslandi má segja að hluta-
bréfamarkaðurinn sé ný uppgötvun. Fyrir ijórum árum talaði
varla nokkur maður um hlutabréfakaup. Þegar góðærið stóð
sem hæst var varla hægt að koma á hárgreiðslustofu án þess
að fá ábendingar um góð hlutabréf til kaups. En Jón bendir á
að um leið hafi íslendingar heldur ekki mikla reynslu af hluta-
bréfaviðskiptum.
„Fólk virtist ekki átta sig á að hlutabréfaviðskipti eru
áhættuviðskipti. Það þótti sjálfsagt að einstaklingar tækju lán til
hlutabréfakaupa, og dæmi eru um að ijölmiðlar hafi hvatt til
hins sama. Eg er hræddur um að almenningur hafi ekki feng-
ið rétta mynd af eðli verðbréfaviðskipta. Hlutabréfakaup eru
langtímaijárfesting og ef hagnaðurinn eftir nokkra áratugi er
að meðaltali 8% á ári þá er það góð ijárfesting.“
En hver á að uppfræða fólk? Hlutverk bankanna er breytt og
þeir eru ekki lengur aðeins staður til að geyma fé, heldur selja
þeir íjárfestingarafurðir, eins og hlutabréf, þar sem þeir bæði
ráðleggja og selja. Jón álítur þó ekki að bankarnir hafi neina sér-
staka upplýsingaskyldu. „Bankarnir eru sölumenn og þeir eru
ekki sérstaklega skyldugir til að upplýsa. Hins vegar álít ég að
fjölmiðlarnir hafi upplýsingaskyldu." Skýringin er að mati Jóns
sú að á íslandi vanti reynslu af hlutabréfaviðskiptum. Þar hefur
aðeins verið ein uppsveifla effir að fólk fór að kaupa hlutabréf í
stórum stfl. Bæði í Bandaríkjunum og Bretlandi muna menn
margar uppsveiflur og margar kreppur. „Eðli markaðarins er alls
staðar eins,“ hnykkir Jón á. Jaftivel þó að Steingrímur Her-
mannsson hafi haldið þvi fram að lögmál markaðarins gildi ekki
á íslandi þá er það ekki rétt. Dæmi eru um að starfsmenn ís-
lenskra banka hafi hvatt fólk til að taka lán til hlutabréfakaupa og
það er óábyrgt.“
En að hvaða marki eiga söluaðilar að vara við? „Það er til
nóg af upplýsingum um áhættuna, nóg af bókum og tímaritum
um þau efni, svo það er varla hægt að tala um upplýsingaskort.
Ef fólk er gráðugt þá er ekkert sem stöðvar það, en fjölmiðlar
og neytendasamtök eiga að fræða fólk um áhættuna. Það er
reyndar heldur ekki bönkum í hag að fólk taki of mikla áhættu,
því það er kostnaður fýrir þá. Þetta er spurning um traust:
Hvort treystir maður betur 23 ára sölumanni með sleikt hár og
í rándýrum jakkafötum eða ábyrgum fjölmiðli? En þegar öllu
er á botninn hvolft er ekki hægt að kenna neinum einstökum
aðila um. Hér fór saman reynsluleysi, bæði ijölmiðla, banka, al-
mennings og yfirvalda, sem þekktu aðeins uppsveiflu á mark-
aðnum en ekki samdrátt.“
Markaður með innbyggða bjartsýni Einn af þeim geirum,
sem hafa blásið gríðarlega út í uppsveiflunni undanfarið er
síma- og samskiptageirinn. En líkt og vonirnar voru glæstar þá
eru áhyggjuraddirnar nú áberandi. Jón tekur undir að síma-
markaðurinn sé erfiður. „Símafyrirtækin tóku ákvarðanir, sem
reyndust rangar eftir á, ekki síst varðandi þriðju kynslóð far-
síma. Markaðurinn tók veðmáli, sem féll. Það er vont fyrir þá
sem áttu hlutabréfin og á endanum verða það eigendur þeirra
sem bera kostnaðinn. Þetta er miklu mettaðri markaður en
menn hafa haldið og ekki hægt að búast við að hann vaxi enda-
laust um þijátíu prósent á ári.“
Bjartsýni, sem nálgast óðabjartsýni, virðist oft einkenna
markaðinn, en Jón álítur það að vissu leyti byggt inn í hann.
„Fyrirtækin reyna alltaf að auka verðmæti hlutabréfa sinna, því
annars falla hlutabréfin í verði og yfirmennirnir missa stöðuna.
Fyrirtæki eru ýmist skammsýn eða langsýn og það er í raun
ekkert betra að vera langsýnn, því um leið er hætta á að vand-
inn verði langtímavandi líkt og tilhneiging er til í Japan og
sums staðar í Evrópu. Hér eru íýrirtæki skammsýn. En fyrir-
tæki, sem taka ekki áhættu, eru ekki til. Sumir vinna, aðrir
tapa, en það er ekki samfélagslegt vandamál."
En þegar fyrirtæki þurfa að segja upp starfsfólki eins og nú
getur að lesa daglega á viðskiptasíðunum getur tap fyrirtækja
óneitanlega orðið samfélagslegur vandi, eða hvað? Jón tekur
ekki undir það sjónarmið, heldur bendir á að þessi störf væru
ekki til ef fyrirtækin hefðu ekki skapað þau. Hér skipti önnur
atriði máli. „Ein helsta ástæðan fyrir því að það er lítið atvinnu-
leysi á íslandi er vísast að það er auðvelt að segja upp fólki þar.
Það er tvímælalaust betra og skapar fleiri störf að vinnulöggjöf-
in sé sveigjanleg.“
En Jón álítur þó ekki að ríkið hafi engu hlutverki að gegna.
„Hlutverk þess er að vera sá aðili sem smiðar reglur hagkerfis-
ins. Á íslandi er ríkið enn með puttann í öllu, hvort sem er heil-
brigðismál eða menntun. í dag myndi enginn búa til svona kerfi.
Hveijum dytti í hug að setja upp ríkisrekið dagblað - og af hveiju
á þá frekar að vera með ríkisrekið sjónvarp, útvarp, spítala og
skóla? Best rekni hlutinn af íslenska heilbrigðiskerfinu er sá
hluti, sem er utan spítalanna, eins og Krabbameinsfélagið og
Hjartavernd, sem eru gríðarlega virðingarverðar stofnanir og
sýna hvað er hægt að gera með markaðslausnum. Það vantar því
miður hliðstæður í skólakerfinu. Ein helsta ástæðan fyrir því að
Ríkisútvarpinu gengur vel í samkeppninni er að það getur feng-
ið fólki stungið inn í fangelsi ef það borgar ekki fyrir reksturinn."
En hvað þá með þjóðfélagsumhyggju og aðstoð við þá sem
ekki standa sig? Jón bendir á að hér sé mikilvægt að gera
greinarmun á því hvort ríkið sjái um þjónustuna eða greiði fyr-
ir hana og fái aðra til að framkvæma hana. „Þetta eru tveir að-
skildir hlutir. Hvort ríkið greiðir svo fyrir þjónustuna eða nið-
urgreiðir hana er pólitísk spurning sem er allt annars eðlis.“
Einhver heyrir kannski örla á frjálshyggjutóni. Þótt Jón hafi
lagt pólitíkina á hilluna segist hann hafa styrkst í skoðunum af
þvi sem hann hefur lært í hagfræðinni. „Besta skipulagið er
markaðurinn. Ríkið hefur ekki burði til að skipuleggja allt.
Markaðurinn vinnur betra starf en ríkið getur gert og hagffæð-
in hefur kennt mér að skilja eðli hagkerfisins og af hveiju það
virkar eins og það gerir. En frjálshyggjan hefur líka orðið við-
tekin skoðun, svo ég telst ekki lengur öfgamaður.“ SS
Ábyrgð fjölmiðla
Það er reyndar heldur ekki bönkum í hag að fólk taki of mikla áhættu, því það er kostnaður fyrir þá.
Þetta er spurning um traust: Hvort treystir maður betur 23 ára sölumanni með sleikt hár og í rándýrum
jakkafötum eða ábyrgum fjölmiðli?
67