Saga - 1990, Síða 35

FÉLAGS- OG HAGÞRÓUN Á ÍSLANDI
33
vegar til mikilla muna á tímabilinu. Talan um sauðfjáreign árið 1801
er reyndar of lág, þar sem engar upplýsingar eru varðveittar um
fjölda haustlamba í Norður- og austuramtinu það ár (sbr. töflu
VII.3.). Engu að síður má fullyrða að sauðfjárstofninn hafi meira en
tvöfaldast á viðmiðunartímabilinu.
í móðuharðindum féllu um 70% af búpeningi landsmanna87, en
árið 1795 hafði búfjárstofninn að mestu jafnað sig eftir þær hörmung-
ar. Fjölgun búfjár í lok 18. aldar átti (ásamt hagstæðri aldursskiptingu
búandi fólks) ríkan þátt í því að íbúatalan rétti úr kútnum svo hratt
sem raun ber vitni. En verður fólksfjölgun á fyrri hluta 19. aldar skýrð
með eflingu búfjárræktar?
Ut frá töflu VII. 1. er ljóst að það var einkum sauðfjárrækt sem efld-
ist á fyrri hluta aldarinnar. Nautgripaeign óx ekki að marki, og hvergi
nærri í hlutfalli við íbúafjölda. Vöxtur sauðfjárræktar var að sjálf-
sögðu mikilvægur, þar sem ám var haldið í kvíum og hefur fjölgun
sauðfjár ugglaust stuðlað að stóraukinni framleiðslu mjólkur auk ull-
ar og kjöts. I töflu VII. 1. eru þó einvörðungu birtar heildartölur búfjár
í hverjum flokki og því varasamt að draga of víðtækar ályktanir út frá
þeim án þess að hyggja nánar að skiptingu hvers flokks í undirflokka.
Verður næst fyrir að huga að þessu sjónum fyrst beint að þróun naut-
gripaeigar eftir ömtum (sjá töflu VII.2).
Fjölgun nautgripa var mest í Norður- og austuramtinu á árabilinu
1801-51. Þetta á bæði við um fjölgun mjólkurkúa og heildarfjölda
nautgripa (sjá einnig mynd VII.2.). í Suðuramtinu voru færri mjólkur-
kýr í lok tímabilsins en við upphaf þess og fjölgunin í Vesturamtinu
var óveruleg. Par sem fólksfjölgun var veruleg á sama árabili er ljóst
að fjölgun nautgripa hélst hvergi nærri í hendur við fólksfjölgun í
framantöldu ömtunum. En hvernig var þessu háttað í Norður- og
austuramtinu?
Þegar þetta er kannað kemur í ljós að nautpeningi fjölgaði hlutfalls-
laga heldur hægar en íbúum. Sé fjölda mjólkurkúa deilt í íbúatölu
amtanna kemur í ljós að árið 1801 kom ein mjólkurkýr á hverja 3,33
íbúa, árið 1831 var hlutfallið nánast hið sama, en árið 1851 kom ein
mjólkurkýr á hverja 3,57 íbúa. Hlutfallið á milli heildarfjölda naut-
gripa og íbúatölu fylgir svipaðri reglu (2,57; 2,52; 2,78). Þótt munur á
Sjá Sveinbjörn Rafnsson, „Búfé og byggð við lok Skaftárelda og Móðuharðinda",
Skaftáreldar 1783-1784. Ritgerðir og heimildir. Rvík 1984, bls. 163-78.
3-SAGA