Saga - 1990, Blaðsíða 205

RITFREGNIR
203
trúnaðareiða, trúnaðarmanna og fylgdarmanna. Trúnaðareiðar tryggðu
höfðingjum hollustu bænda (s. 115), trúnaðarmenn voru ráðgjafar höfðingja
(s. 120) og fylgdarmenn voru lífverðir þeirra og bardagamenn í orrustum (s.
124). Að launum fyrir fylgd fengu menn oft bú, gott gjaforð eða gjafir (s. 125)
og með gjöfum og trúnaðareiðum tókst höfðingjum að stækka valdasvæði
sín. Við stækkun valdasvæða þörfnuðust höfðingjar nýrra stjórnunarað-
ferða; fyrirmyndir þeirra voru sóttar í norskt stjórnfyrirkomulag og hinar
nýju aðferðir koma fram í trúnaðareiðum, trúnaðar- og fylgdarmönnum (s.
131). Jón Viðar styður nær hvert orð sitt með ívitnunum; fyrsta kastið úr
Grágás en síðar úr Sturlunga sögu og innámilli nýtur hann ritverka valin-
kunnra fræðimanna. Hann fer troðnar slóðir og niðurstöður hans eru í anda
þess sem aðrir hafa þegar sagt. Hann rekur það sem hann kallar „valdasam-
runa þjóðveldisaldar" til valdabaráttu höfðingja og telur sennilegast að til-
koma staða hafi haft einna mest áhrif á valdasamruna goðorða á 12. og 13.
öld. Rit Jóns Viðars er athyglisverð tilraun ungs manns til þess að skýra
íslenska fortíð með lærdómslist erlendra skóla. Framsetning hans einkennist
af fyllsta trúnaði við forna texta og við orð fyrri fræðimanna. Hann afmarkar
goðorð með uppdráttum, reiknar út fólksfjölda einstakra ríkja íslenskra
höfðingja og les pólítíska þróun af Sturlunga sögu. Hugmyndir hans eru
bornar fram af ósveigjanleika þess sem treystir orðum bóka og trúverðug-
leika uppdrátta á þeim byggðum; eftir fornum textum býr hann til goðorð og
gerir þau að landfræðilega afmörkuðum stórríkjum stórgoða sem halda líf-
verði og treysta ríki sín með gjöfum til mága sinna, vina og frænda. Jóni Við-
ari má áreiðanlega treysta til vandaðrar fræðimennsku í framtíðinni og sjálf-
stæðra vinnubragða sem vonandi munu oftar en í þessari bók bregða mýkt
leiks og efa yfir alvarleg viðfangsefni hans.
Helgi Þorláksson hefir orð á sér fyrir vandað verklag, víðtæka þekkingu og
reynslu í sjálfstæðum rannsóknum. Ólíkt Jóni Viðari fer hann eigin leiðir í
bók sinni, rannsakar landslag til þess að skýra þá vegi sem Oddaverjar fóru
að auði og völdum. Vettvangsferðir Helga sæta nokkrum tíðindum í sagn-
fræðirannsóknum hérlendis, held ég, og verða vonandi til fyrirmyndar því
unga fólki sem hann hefir sjálfur leiðbeint í sagnfræði við Háskóla íslands.
Helgi leiðir hjá sér skoðanir annarra manna um mikilvægi kirkjustaða í
valdasókn höfðingja, sem Jón Viðar leggur áherslu á í sínu riti, en Helgi skýr-
■r eigin kenningar um að valdagrundvöllur Oddaverja hafi staðið á þjóð-
brautum í Rangárþingi. Af fornum textum hefir hann helst gagn af klausum
1 Oddaverjaþætti í Þorláks sögu helga og ennfremur Brennu-Njáls sögu, þau rit
munu frá 13. öld; öðrum ritheimildum er ekki til að dreifa um þjóðleiðir í
Rangárþingi uns kemur að ferðasögum enskra hefðarmanna sem komu í
Odda í upphafi 19. aldar og uppdrætti Björns Gunnlaugssonar frá árinu
1844, en hann vann að mælingum í héraðinu sumarið 1834. Eyðu ritheimilda
fyllir Helgi með athugun landshátta í fylgd heimamanna og fær jafnframt sér
f'l fulltingis jarðfræðing og fornleifafræðing.
Helgi leggur þjóðbraut um Rangárvelli í átt að Sandhólaferju við Þjórsá og
þaðan þvert yfir Flóa og á kaupþing á Eyrum; leið hans liggur um hlaðið í
Odda næstu áratugi fyrir og eftir 1200. Helgi beinir vegferlum heim í Odda;